Méndez Ferrín para lectores de hoxe

César Lorenzo Gil.

Hai pouco Xerais publicou Poesía reunida, de X. L. Méndez Ferrín, en edición de Anxo Angueira, que tamén editou a versión anotada de Bretaña, Esmeraldina (Xerais, 2007).  Sirva esta boa nova como motivo para este escrito.

Xosé Luís Méndez Ferrín é o noso mellor escritor vivo. Nesta cuestión non hai debate. Pero é o máis influente? Velaquí as primeiras fírgoas.

Ferrín é dos poucos autores que conta cun adxectivo de seu: ferriniano. Só isto dá conta do alcance da súa obra e personalidade nas letras galegas contemporáneas. Pero a súa proxección sobre os lectores e escritores do noso tempo coido que non é tan decisiva coma hai trinta anos.

O século XXI, que coincide co seu case completo silencio literario, supuxo tamén o seu devalar como principal voz de referencia. Aínda que nunca foi un escritor con grande éxito entre os lectores galegos, a evolución do propio mercado do libro en galego, que se popularizou fincando os cóbados e os xeonllos nos vellos xéneros comerciais (novela policial, principalmente) afastou a sombra de Ferrín, xa non só nas librarías, senón nas pantallas dos creadores. Nun mundo hiperconectado onde case sempre se premia a presenza do autor e as súas novidades, o escritor ourensán podería considerarse unha figura estática cuxa obra xa está escrita e que non ten nada novo que achegar.

Nada máis lonxe da realidade. Xosé Luís Méndez Ferrín chega ao noso tempo máis vivo ca nunca, máis necesario ca nunca, máis conectado coas liñas actuais da gran literatura ca nunca. En efecto, será difícil lermos un enredo policial ferriniano, pero a literatura galega non pode conformarse con servir contidos para a súa cativa industria. Só a través da imaxinación e das voces altas poderá sobrevivir como cultura.

A industria do libro, no mundo enteiro, sostense sobre os raís da novela convencional, das modas temáticas e da presenza xamánica do autor, que goberna máis ca os textos. Vagóns e vagóns de libros máis ou menos semellantes, recoñecibles, que se poden ler mentres se fai outra cousa, destinados a un consumo rápido e de permanencia efémera.

Mais por riba, voando coma anxos, aproveitando a plusvalía do sistema, segue a medrar unha literatura que se practica para o gozo estético, que atopa a súa comunidade grazas á complicidade artística, non ao pacto do entretemento. Voces e libros que propoñen antes que nada un discurso subxectivo e radical cuxo elemento comunicativo se basea na diferenza, non na repetición.

Esa literatura na que ferve a imaxinación e o discurso particular está atravesando unha boa maré. Autores como Mircea Cartarescu ou Olga Tokarczuk, que viven arestora o mel da súa traxectoria literaria, dispoñen sobre o taboleiro planetario unha prosa que contravén todas as categorizacións, manuais de escritura creativa e apriorismos do mercado editorial. Principalmente porque non escriben libros pensados para as fauces do mercado, aínda que o mercado, como besta todopoderosa, tamén os fagocita e, ao seu xeito, tamén os converte en mercadoría. Mais, con todo, son estes autores e as súas obras as que poñen en pé os seus propios sistemas literarios, son os que creban o monopolio comercial e poñen “no mapa” a literatura romanesa ou polaca, por seguir con ambos exemplos.

É dicir, se algún sentido seguen a ter as literaturas nacionais —e coido que ese sentido está máis vivo ca nunca nun tempo no que a diversidade cultural e lingüística están ameazadas e o discurso ecolóxico debe aplicarse neste campo— é porque son capaces de albergar e promover discursos literarios únicos, enfiados na larga e poderosa tea das letras mundiais do noso tempo, pero con características de seu. Un universo senlleiro, pero consciente por completo de todos os outros universos senlleiros que se están a tecer no noso tempo histórico.

Na nosa historia recente houbo brillantes casos deses “universos senlleiros”. Posuírono Álvaro Cunqueiro e Eduardo Blanco Amor. Posúeo Xosé Luís Méndez Ferrín, tanto na súa poesía coma na súa prosa.

Cómpre actualizar o comentario e a recomendación para entrar nese seu universo. Incluso nas áreas nas que Ferrín parecía menos douto cómpre recalibrar o seu alcance. Medrei coa idea de que Con pólvora e magnolias, Arraianos ou Retorno a Tagen Ata superaban a Estirpe ou a Bretaña, Esmeraldina. Mais hoxe, máis de trinta anos despois de ler os meus primeiros relatos e poemas de Ferrín, quizais ese dilema me resulta estéril.

Bretaña, Esmeraldina é unha gran novela. Non quizais no sentido clásico, non quizais se atendemos ás expectativas do que debía conter unha novela destinada a gañar públicos. Pero si no sentido actual no que a novela literaria explora, ensaia, teima, cobra vida para imporse ao lector, non por soberbia, senón porque a arte que destila cimbra no aire coma un cabo solto e enorme e nos fascina coma unha cobra antes de atarnos para sempre. Contén o mellor de Méndez Ferrín: o seu dominio das técnicas narrativas, o seu coñecemento devoto da literatura popular de raigame medieval e decimonónica, a súa capacidade para crear personaxes, tanto individuais como colectivos, a facilidade para introducir no cotián o simbólico, o máxico, o mítico.

Se cadra os ferrinianos clásicos quixeron imitar, con admiración e preitesía, os ámbitos e modos lingüísticos do mestre. E temos sorte de que moitos dos seus discípulos construíron con eses vimbios obras moi interesantes e valiosas. Mais os ferrinianos do presente e do futuro deberan seguir os pasos que seguiu o propio autor cos mestres do seu tempo, principalmente con Álvaro Cunqueiro: Tomar del non a letra, senón a música. Non as súas teimas (desde a entomoloxía á Materia de Bretaña), senón a ambición, a mirada épica sobre nós, a atención á fala popular no que ten de célula rítmica, faísca expresiva, pinga de magma no que logo o escritor ha edificar a súa lingua literaria. Ferrín volveuse clásico porque soubo entender que non hai tradición que antes non fora blasfemia, por adorar por igual os vellos reis defuntos e a forza colectiva proletaria. Ferrín é grande porque mente, finxe, inventa que soña e nos convence de que os seus soños son dignos de ser lidos, dignos de ser vividos. Ese múltiple papel de profeta, bardo, lampantín e caralavada fai da súa literatura unha ferramenta que parece propia da divindade. E fai ben. Acaso non se inventou a literatura para remedar a forma de falar de Deus? Acaso hai literatura que pague a pena que non sexa aquela de quen tivo a idea a medias xenial a medias ridícula de ser un deus no seu salón? E logo hai algo mellor que, como lector, unirse á danza duns personaxes que nos fascinan porque sabemos que son pura ficción? Velaí a gran modernidade de Ferrín. Velaí o seu legado que como galegos debemos reivindicar e compartir.