‘Miñán’, historia verdadeira de Ibrahima Balde

César Lorenzo Gil.

Moitas veces no mercado editorial actual o libro non é realmente o reclamo, senón o só a peaxe que se paga por acceder a un relato gasoso, inmaterial, que vive fóra das páxinas. Inténtase atraer a atención dos lectores non en base a un texto, senón á fascinación sobre o que rodea o texto. Por exemplo: a historia dun neno de Guinea-Conakry, Ibrahima, pobre, analfabeto, quen logo de perder o pai, ten que buscar a vida exercendo diversas profesións. Un día o seu irmán máis novo (o “miñán”) foxe da casa e Ibrahima inicia unha viaxe cara a Libia na súa procura. Ibrahima acaba atravesando o Mediterráneo e cando xa está nun centro para inmigrantes en Euskadi coñece a Amets. Amets é un poeta, un bertsolari, mais tamén é xornalista, e decide contar a historia de Ibrahima e ambos póñense ao choio e o resultado chámase Miñán.

É doado pensar que esta historia teña substancia para os medios de comunicación. Imaxinamos os titulares: “A novela do mozo da patera analfabeto”. “O libro que nos achega ao drama dos inmigrantes irregulares de África”. “A voz dos sen voz”…

Chegados aquí, quizais xa non importe a obra, talvez incluso nos estorbe lela. Chegará con subir unha foto ás redes ou recomendarlla a unha amizade.

Mais no caso de Miñán, de Ibrahima Balde e Amets Arzallus Antia, o importante si está no libro. Por suposto que nace cunhas circunstancias especialmente vantaxosas para o márketing, pero xustamente o camiño escollido polo texto, polo único realmente valioso neste caso, vai na dirección contraria ao tradicional no mercado.

Tras a lectura de Miñán pensei que ocorrería se esta historia en vez de chegarlle a Arzallus lle chegase a Javier Moro, por exemplo, ou a Javier Cercas. Despois pensei que se cadra é raro que estoutros autores pisen un centro de atención a inmigrantes, e borrei a fantasía.

A primeira cuestión interesante é definir se Miñán é en realidade unha novela. Hoxe en día unha novela só necesita para selo que os seus autores a cualifiquen como unha novela. Hai novela de non ficción, hai novela de autoficción, hai novelas-reportaxe e novelas-ensaio. Polo tanto, dentro desa taxonomía da novela moderna (e non tan moderna, pensemos se non son novelas textos como a Historia verdadera de la conquista de Nueva España, atribuída a Bernal Díaz del Castillo, ou as Peregrinações, de Fernão Mendes Pinto) podemos considerar esta obra de Balde e Arzallus como unha novela-crónica dunha viaxe, a que o propio Ibrahima acomete desde a súa terra natal até Europa co obxectivo de reencontrarse co irmán.

É crónica porque intenta sintetizar os feitos, as situacións, informar, acreditar, dar fe. Non coma se a obra se escribise no século XIX, senón pensando no público e nas súas necesidades actuais. É unha crónica escrita para persoas sobreinformadas, que non necesita lúbricas descricións nin contextualización xeral, senón simplemente poñer en relación os protagonistas dos feitos con eses sucesos, sen máis nin menos.

É novela porque o punto de vista é subxectivo e na mirada do narrador (autobiográfica) hai un estilo, unha orixinalidade. A man de Arzallus empata perfectamente coa memoria de Balde. Non se nos quere contar a historia de todos os migrantes que atravesan a África occidental no noso tempo, senón contar a historia de Balde.

A historia verdadeira, porque en efecto, si hai unha intención, próxima á literatura desde o seu nacemento, de fixar o que pasou para ensino, admiración ou entretemento dos que o lean. Poucas veces coma neste libro estaría tan ben usado ese tópico contemporáneo da “verdade parcial”. Esta é a verdade de Ibrahima Balde e aparece escrita co ton perfecto para conseguir o seu obxectivo.

Que pasaría se tomase esta historia Javier Moro? O pensamento volve ocupar a miña cabeza. Seguramente habería máis diálogos, máis descricións, máis atención ao físico, ao contorno. Habería máis emocionalidade. Mais Arzallus non é Moro nin falta lle fai. Consegue crear unha poderosa épica sen necesidade de grandes discursos nin de construír escenas tráxicas ou sensacionalistas. Ao contrario, cada parágrafo está medido para que non sobre nin falte nada.

Son inxusto con Javier Moro. Con certeza, de atopar a Ibrahima Balde, moi posiblemente faría o mesmo ca Arzallus, porque aínda que Ibrahima é analfabeto, o universo literario de Miñán perténcelle a el e ningunha man podería esquivar a súa poderosa maneira de estruturar os seus recordos e vivencias.

Miñán descarta todo o fútil, e é unha boa mostra de como a boa literatura actual trata as historias poderosas e os personaxes senlleiros. Hai máis camiños, pero o de Arzallus e Balde cumpre ao cento por cento os seus obxectivos literarios.

♦ Miñán, de Ibrahima Balde e Amets Arzallus Antia. Traducido por Garbiñe Ugarte. Rinoceronte, 2021. 176 páxinas. ♠17€