‘Misarela’, máis de mil páxinas de tópicos

César Lorenzo Gil.

Segundo reza na páxina de créditos de Misarela. O custodio dos libros, de Rodrigo Costoya (Torrelavega, 1977), esta novela foi orixinalmente escrita en galego e quedou inédita durante a autotradución ao castelán, lingua na que obtivo o primeiro premio no IX Certamen Internacional de Novela Histórica de Úbeda. Tamén se explica nesa páxina que a novela contou co apio (sic) da Consellaría de Cultura a través da Secretaría Xeral de Normalización Lingüística.

Sobre o primeiro, suponse que este é o texto orixinal da primeira versión que Costoya escribiu, non a retradución do texto traducido ao castelán, aínda que determinados castelanismos (especialmente os sintácticos) puideran xerar dúbidas no lector. Que unha novela estea patrocinada pola Xunta non é moi habitual, menos aínda logo de se publicar en castelán e obter nese idioma un galardón e a publicación nunha editorial tan popular nos xénero de novela histórica e romántica como Pámies.

Misarela é unha novela do xénero popular non literario ambientada nas décadas finais do século XV na comarca do Barbanza, ao redor do antigo mosteiro franciscano que lle dá título á obra, compartindo protagonismo con outros emprazamentos próximos, todos eles localizados no que hoxe é territorio dos concellos da Pobra do Caramiñal e Boiro. Tamén son significativos dentro da trama Santiago e Toledo.

Historicamente é un período que oscila entre o levantamento nobiliario contra Henrique IV que serve de preámbulo en Galicia para a revolta irmandiña e a descuberta de América. Na novela aparecen todas as tensións políticas da época: entre Pedro Madruga e os Reis Católicos; entre o arcebispo Alonso de Fonseca e Bernal Eanes de Moscoso…

A novela (de 1.067 páxinas, unha das máis longas, coido das publicadas nunca en galego) consta de cinco partes (neste caso até non lle viría mal consideralos libros) nas que se conta a historia dunha sección da Orde de San Xoán do Hospital que tería como misión custodiar libros sobreviventes na Antigüidade ao incendio da Biblioteca de Alexandría e outras circunstancias, mais que se seguiron copiando, primeiro na Escola de Tradutores de Toledo e posteriormente, ás agochadas, nos mosteiros de San Xoán e Santo Antón, no Barbanza. Este tronco argumental cualifícao o autor constantemente repetindo a máxima do poeta alemán do século XIX Henrich Heine: “Alí onde queimen libros acabarán por queimar persoas”. É clara unha mecánica identificación entre liberdade de imprenta e liberdade de conciencia e moitas das peripecias dos personaxes aséntase sobre esta máxima. O libro aparece non como un obxecto concreto, por exemplo ao xeito d’O nome da rosa, de Umberto Eco, onde Guillerme de Baskerville reparaba nos títulos, no saber específico de cada obra. Nesta novela apenas hai datos sobre os centos e centos de libros que están en perigo de desaparecer. É unha aproximación mística, humanista que na trama da novela funciona coma un mal macguffin do que dependen moitas das decisións dos personaxes da obra.

Esta identificación entre libro e progreso, case entre libro e luz, á parte de ser un tópico que rolda a cultura de masas desde hai moito tempo, nótase demasiado que funciona como anabolizante para que a novela teña un “tema actual” entre as súas páxinas. Costoya, no fondo, non pretende falar do pasado, dos acontecementos que sucederon ou puideron suceder na Misarela e arredores, senón que quere buscar o público con dilemas de hoxe en día. Mais non provocando un diálogo co lector senón envolvéndoo mediante o consenso. Quen vai estar en contra dos libros cando os libros identifican todo o positivo da civilización humana? O autor ofrece un consenso que no fondo é acrítico a través da trama e dunha definición moral dos seus personaxes tan básica e previsible —agás nun caso, onde o arco é funcional á trama— que non fai falta máis que saber o seu oficio, apelido ou clase social para sabermos se estará no bando dos bos ou dos malos.

Mais en realidade, despois de ler Misarela queda a sensación de que talvez o autor quixo facer outra cousa, mais pensou que non tería músculo dabondo para acadar o interese do público ao que el aspiraba. Porque si se nota un esforzo por equilibrar entre o realismo e a imaxinación que puido suceder na Misarela naquel tempo no que os frades se mudan a outro cenobio. Costoya fai o esforzo por usar personaxes reais e integralos con bastante solvencia narrativa na trama máis ampla. A pesar dos seus moitos vicios de mala literatura, non é doado construír unha dialéctica interesante a partir de documentación xurídica (que o propio autor reproduce en parte no libro).

Só nesa parte podemos cualificar Misarela de novela histórica. Nas demais vigas e columnas da súa construción, estamos ante unha novela de acción-conspiración que simplemente utiliza determinado tempo histórico para situar unha trama que podería ambientarse noutra época e lugar. Costoya non é un novelista histórico rigoroso. Traga e rebota mitos decimonónicos como a devandita Escola de Tradutores de Toledo ou o dereito de pernada feudal. Comete erros flagrantes como denominar no século XV a Galicia como “antigo reino”, algo talvez prematuro tendo en conta que o Reino de Galicia desapareceu, de facto, na década do 1833. Confunde Coroa de Castela con Reino de Castela e inza o texto de anacronismos (a frase “Toledo era unha polvoreira” aparece até en tres ocasións ao longo da novela. Sería ben raro que coñecesen unha palabra que non existe, como cedo, até o século XVII. Ou estraperlistas, un castelanismo admitido pola RAG, mais que referencia a unha palabra, estraperlo, inventada na década do 1930 en referencia a unha especie de ruleta trampeada que intentaran introducir en España uns tales Strauss e Perlowitz ). Mención á parte merece a adscrición de Costoya á teoría de que Pedro Madruga e Cristovo Colón eran a mesma persoa. Esta idea era xa o tema da anterior novela publicada polo escritor cántabro, Portosanto (Toxosoutos).

No ámbito expresivo, esta é a típica novela onde os personaxes pasan o tempo arqueando as cellas e engurrando o cello. Non hai nin a mínima ambición literaria e a novela vai avanzando a base de capítulos moi curtos, moitas veces encabezados por unha especie de proverbio: “Nunca sorprende a un raposo vello a silandeira espreita do lobo” (p. 143). “A esperanza renacida mal resiste novas decepcións” (p. 498). “Resistir é vencer. Máis ca nunca cando é contra un mesmo”. O autor construíu os diálogos ben como recurso para contextualizar o período histórico con wikipedismo sólido, ben como eco teatral dos personaxes (con moitas acoutacións, moitas frases faladas combinadas con frases pensadas). Este compoñente teatral é moi destacado na novela e conéctaa coas que se perciben coma as súas maiores influencias: as novelas históricas do século XIX, moitas veces publicadas como folletíns. É evidente a conexión ao respecto da ampulosidade, da rixidez moral dos personaxes, incluso de certas escenas truculentas que hoxe se perciben como resesas.

Se antes subliñaba que a novela busca o público actual coa súa defensa do libro como obxecto símbolo do progreso, chama a atención, en troques, que Costoya relegue case á insignificancia as personaxes femininas. Non é habitual ultimamente que se dea o caso de que nunha novela con tantas figuras só dúas ou tres teñan protagonismo, aínda que no fondo a súa presenza é máis instrumental que realmente importante na obra.

♦ Misarela, de Rodrigo Costoya. Galaxia, 2021. 1.067 páxinas. ♠21,95€