‘Ninguén queda’, autoficción xeracional

César Lorenzo Gil.

Ninguén queda, de Brais Lamela (Vilalba, 1994), publicado na colección ‘Rúa do Lagarto’, da editorial Euseino?, gañou o Premio da Crítica Española na categoría de narrativa en galego no 2022. É a primeira novela do seu autor, que xa recibiu varios recoñecementos, o Xuventude Crea de poesía, por exemplo.

Antes de entrar na novela, coido interesante sinalar que a propia editorial dubida de que esteamos diante dunha novela, digamos, convencional. A colección na que se publica, a devandita ‘Rúa do Lagarto’, ten como obxectivo, segundo podemos ler na propia lapela do libro: “nha colección que non aspira á rotundidade das grandes avenidas planificadas de xeito preciso, senón á factura parcial das calellas que se constrúen a si mesmas co pasar do tempo”. Tamén, nesa mesma definición, o texto afirma: “Serán os obxectos literarios que queiran aparecer nela os que definan e configuren a súa arquitectura”. Polo tanto, esa autodeterminación do texto acaba por ter máis auctoritas que calquera outras coordenadas editoriais.

E no caso de Ninguén queda é evidente que estamos diante dunha novela. Unha novela moderna, claro, non feita coas costuras decimonónicas aínda moitas veces vistas na narrativa galega contemporánea, pero si acomodada na maneira de escribir, tamén por autores centrais do sistema, en linguas europeas ou nos Estados Unidos: mestura de técnicas narrativas, autoficción, reflexión sobre o presente e pasado inmediato…

O argumento é doado de resumir. O narrador estuda Arquitectura en Nova York, onde escribe a súa tese sobre os asentamentos de colonización na Terra Chá na década do 1960, un dos grandes plans de reordenamento do territorio do réxime franquista, se cadra máis estudado e divulgado en autonomías como Extremadura ou Andalucía, pero pouco coñecido no relativo á súa aplicación en Galicia. Cando o narrador descobre unha historia concreta dunha muller concreta que viviu aquela época, o seu grao de interese aumentará exponencialmente.

O primeiro acerto narrativo de Lamela é non renunciar ao perfil ensaístico. A literatura debe ser subxectiva, contar desde un punto de vista concreto, e é interesante ver como ese narrador en primeira persoa comparte as súas teimas, case obsesións, ao redor do tema que estuda. Lamela consegue que o lector o siga incluso cando o tema se fai árido ou se lle nota que retorce até o máximo a súa percepción para relacionar determinadas experiencias co seu obxecto de estudo.

E máis alá do valor literario deste recurso, o subliñado dese punto da nosa historia serve para iluminalo. A historia ten como función localizar os sucesos que nos precederon, pero só a literatura é quen de encarnalos e darlles alento. E Ninguén queda consegue este obxectivo.

Tamén é moi interesante o uso do espazo doméstico para explicar a relación/diferenza entre as vivencias dun mozo que vive na gran metrópole do mundo occidental e a reconstrución da vida daqueles ex caseiros e desposuídos que tiveron que adaptarse a un mundo deseñado sen contar con eles. Quizais esa mirada tan profunda sobre a casa teña a ver coa experiencia do confinamento, pero en calquera caso a vivenda é un obxecto histórico moi relevante hoxe en día (escaseza, carestía, habitabilidade…) e en poucas ocasións protagoniza o feito literario.

A obra de Lamela podemos inscribila na autoficción xeracional. Si, dixen antes que o narrador é peculiar porque comparte connosco as súas teimas persoais, pero no fondo, este narrador leva sobre os ombros certa representación de “todos os narradores análogos”. Entre liñas nótase a obriga de “contar o que sucede”, nesa dupla situación na que os escritores galegos levan décadas: explicar o presente, pero tamén acabar co silenciamento do pasado.

No primeiro sentido, Lamela é consciente de como encarar arestora o relato sobre a emigración galega máis nova. Expresa perfectamente a nova fasquía dos dilemas que perseguen o desterrado, sexa como for a caste da súa separación da terra e dos seres amados.

Habitualmente a segunda dimensión, a da descuberta da historia recente (moi estudada pola crítica), está relacionada co feito tráxico da Guerra do 36, pero é facilmente comprensible que polo feito biolóxico xa sexa moi difícil construír unha memoria vívida sobre aqueles feitos, pero si en cambio é posible investigar e aprender sobre os sucesos para os que aínda hai testemuñas lúcidas, caso desa colonización que trata o libro. Lamela vólvese entón non só en voz do seu tempo, senón que segue a tradición de parte da nosa literatura contemporánea de tamén servir para darlles voz aos seus avós.

No plano literario, Ninguén queda é un texto ben escrito en xeral, aínda que perde forza na súa parte costumista, é dicir, na descrición da rutina dese apartamento neoiorquino onde parece que o tempo se repite. O principal problema é o abuso de determinadas fórmulas expresivas para dotar a novela dun determinado ritmo: a lista, a metáfora (demasiado evidente en moitas ocasións), a descrición minuciosa… Chega a xerar unha monotonía que dana o texto, que o frea, tamén porque a sintaxe en moitos momentos é mellorable. O uso do xerundio e da subordinada réstanlle moito interese a algunhas pasaxes do libro.

♦ Ninguén queda, de Brais Lamela. Euseino?, 2022. 174 páxinas. ♠18€