Notas sobre o catolicismo en Escocia

Eva Moreda.

Que é Carfin? En inglés diríase que é un shrine e isto pode traducirse como lugar de peregrinaxe, pero iso a nós faranos pensar en Compostela ou nalgún outro sitio ao que o importante é chegar camiñando, e facelo con grande esforzo. Pero a peregrinaxe a Carfin pode ser un paseo de media hora e, se ten que ser máis longa ca iso, normalmente faise en auto sen maior complicación. Tamén é que o sitio, encanastrado no Cinto Central escocés (o Central Belt) que fai unha masa de Glasgow, Edimburgo e todas as vilas que hai polo medio, non se presta a rutas de gran beleza. Se nos din lugar de peregrinación pensamos tamén sobre todo en sitios onde queden reliquias ou onde houbese aparicións, pero Carfin non é nin unha cousa nin a outra: Escocia non é lugar dado ás aparicións —con algunha excepción, como xa veremos— e, despois de tantos séculos de encarnizamento protestante no que se destruía todo o que cheirase a superstición, as únicas reliquias que deben quedar en Escocia son as de san Valentín, que están nunha igrexa pouco destacable no barrio de Gorbals, aínda que isto non o saben moitas persoas.

Non: para que se entenda o que é Carfin, penso que é mellor describilo como un parque temático do catolicismo, e máis aínda: do catolicismo escocés. Chantado ás aforas do lugar de Carfin —este ás aforas da vila de Motherwell e esta, á súa vez, ás aforas da cidade de Glasgow—, ocupa unha extensión comparable ao que aquí sería un parque de paseo de tamaño modesto: non é un lugar bonito pero ás veces, se o día está despexado, danse desde alí vistas inspiradoras do río Clyde. En Carfin hai dous tipos de atraccións: por unha parte, unha serie de estatuas de santos de tamaño natural; por outra, unha serie de capeliñas de diferentes estilos nas que se pode entrar e, normalmente, ver máis imaxes que están aló dentro. Como o terreo é ondulado e lixeiramente pino, dálles para facer a visita un pouco máis interesante e teatral. Nada máis entrar na esplanada principal, arrinca pola esquerda un camiño costento, unha especie de deambulatorio catedralicio que nos leva por imaxes de varias virxes e santos do Báltico —xa se explicará por que—. Un pouco máis adiante empeza outro deambulatorio que vai transcorrendo polo Via Crucis, e xusto ao lado deste, pódese baixar a un foxo —o xardín afundido, the sunken garden— e alí poden verse virxes e santos asociados con Palestina e unha reprodución, escura e kitsch, da casa da Sagrada Familia en Galilea. Das capelas, a máis representativa é a de cristal, no centro do recinto, na que se fai misa con certa frecuencia. Tamén hai obxectos en Carfin que están un pouco a medias entre a estatua exenta que se contempla de todo desde fóra e a capela na que hai que entrar para ver: estoutros obxectos son as reprodución de grutas famosas por aparicións marianas —a de Lourdes, a de Fátima— nas que non se pode entrar co corpo, pero si se convida a entrar cos ollos. De aí o nome co que Carfin se describe a si mesma: Carfin Grotto, a Gruta de Carfin.

Para explicar o que é Carfin coido que hai tamén que volver cara atrás e matinar de onde é que puido saír un lugar así: ten kitsch, pero un kitsch distinto do que podemos coñecer os que vimos, aínda que sexa de xeito tanxencial, doutras tradicións católicas. A idea tívoa un cura xa hai algo máis de cen anos: construír este lugar de peregrinaxe para darlles traballo aos obreiros católicos dos vales do Clyde e Lanark que foran perdendo o emprego ao irse esgotando o carbón. Esta —as asociacións, os grupos de interese ou, por usar unha palabra se cadra máis moderna, lobbies artellados arredor dunha crenza— é unha cousa pouco doada de entender se se vén dun país de case completa unidade relixiosa ata hai ben pouco: pero en Escocia os exemplos abundan e o máis coñecido é o do Celtic Football Club, tamén fundado por un cura non moito antes da construción de Carfin.

Sendo santuario e centro de peregrinación non dos tradicionais de toda a vida —Compostela, Roma—, senón dos que naceron no século XIX e principios do XX xa tocados pola modernidade e xa desprovistos da inocencia que teñen os outros, non é sorprendente —mesmo pódese esperar de todo— que Carfin sexa, por así dicir, hortera e chocalleiro. A partir do núcleo primixenio da década do 1920, foron engadindo estatuas e capelas, e dá a impresión de que o fixeron sen moito concerto, porque as estatuas e as capelas son unha mestura de estilos, do que estivera de moda en cada momento na arte eclesiástica —da que aínda viven artistas e obradoiros enteiros, e non é que sexan un refuxio reaccionario contra as tendencias artísticas do século, senón que algo delas absorben, ao seu xeito, á súa velocidade, como lles cadra: é como un canon paralelo—.

Como con todo, tamén se pode ir máis atrás para comprender o que é Carfin: centro espiritual do catolicismo escocés, si, pero que vén sendo iso? Os católicos de Escocia téñense moito por working class e isto sorpréndenos moito aos do país ao comezo: por moi católicos que sexan, non van deixar de votar Labour ou Scottish National Party, aínda que sobre todo os máis vellos non estarán de todo convencidos por políticas como a do aborto. Isto é algo diferente a Inglaterra, onde hai unha caste de posh catholics que son minoría, pero son tamén os máis visibles no imaxinario cultural: o máis coñecido destes na vida real é o case caricaturesco Jacob Rees-Mogg; na historia, C. S. Lewis, o catedrático de Oxford que escribiu as historias de Narnia; na ficción, os personaxes de Retorno a Brideshead e por aí. Pero esta caste de catolicismo ancestral e acomodado é máis descoñecido en Escocia. Algunha familia seguro que hai nas illas do norte que se cadra poderá remontar a súa xenealoxía católica ata as misións de san Brandán desde Irlanda —iso si: será nas illas máis remotas, menos apetecibles, aquelas ás que non se molestaron en chegar os wee frees, unha rama de presbiterianos escindidos e resentidos do mainstream, rexos, abstemios sen mesura ningunha—, a base do catolicismo escocés está nos inmigrantes que chegaron de Irlanda cando a fame da pataca: de aí veñen os obreiros que fundaron Carfin e os primeiros xogadores e seguidores do Celtic Football Club. Este é aínda o celme, cos apelidos que imaxino que se poderán supoñer: Kelly, McGuire ou Maguire, Gallagher…; pero, como é de supoñer tamén, tanto a fe como a propensión a multiplicarse foron a menos. (Penso, por exemplo, en Joe e Mary McGuire, que coñezo de Carfin, ela McShane de solteira; teñen nove ou dez irmáns cada un, e non son eles os únicos da camada McGuire en emparellarse con membros da camada McShane; estas cousas son moi típicas). Esa, dixemos, segue sendo a base, pero, como é normal, foi renovándose tamén co aluvión: lituanos nos anos da Revolución bolxevique, italianos entre as dúas guerras e despois, entre a ampliación da UE e o Brexit, polacos. Ten todo un aquel de catolicismo tomado literalmente, katholikós, universal, e é ben que en Carfin se esforzasen por reflectir iso, coma se este pequeno parque temático fose ademais unha unión de nacións: hai monumentos a san Patricio —por suposto—, a unha virxe seica moi venerada en Lituania, a Karol Wojtila con texto en polaco, unha sección case enteira de santos italianos —e seguen engadindo, máis recentemente a Carlo Acutis, do que tamén xa se falará— e un monumento en ucraíno que lembra os católicos dese país, que seica chegaron fuxidos do comunismo, pero coñécense menos ca outras comunidades emigradas.

Este universalismo que se observa en Carfin pode que a nós non nos chame tanto a atención, pero aquí destaca por ser este un país de igrexas nacionais. A igrexa anglicana ou de Inglaterra recibe en Escocia o nome de igrexa episcopaliana; aquí é tan pequena en números e tan discreta en case todo que os católicos escoceses non adoitan ter unha opinión formada sobre ela, aínda que podería pensarse que a animosidade cara aos episcopalianos lles ía vir por dous sitios: por seren protestantes e por seren ingleses ou, polo menos, de inspiración tal. Aínda así, danse algúns episodios curiosos entre uns e outros. Na Escocia católica hai unha certa devoción por unha virxe, descoñecida case de todo para nós, que se chama Nosa Señora de Walshingham, nun santuario de Norfolk, en Inglaterra. Este si que é dos de ir camiñando, e aló van en peregrinación algúns católicos escoceses e ingleses. Pero o santuario é tamén destino de peregrinacións anglicanas, e aló está tamén o santuario deles: as dúas igrexas, seica non porta con porta pero ben próximas nun lugar que debe ser como un Lourdes de andar pola casa. Seica cando se fai en Walshingham a festa grande dos anglicanos e chegan uns cantos peregrinando, van outros anglicanos en contraofensiva a protestar polo que lles parece papismo (poppery) excesivo e superstición, incompatible co que pensan eles que debe ser un ethos protestante: austero, rexo. De feito, se algunha idea formada teñen os católicos escoceses con respecto aos anglicanos, será a de que non son apenas protestantes.

Pouco tempo haberá que pasar cun grupo de católicos escoceses para que saia na conversa a visita de Xoán Paulo II a Escocia en 1982: mesmo se celebran dela os aniversarios redondos, e isto axuda a que quede a memoria viva. O papa conseguiu meter no parque de Bellahouston trescentas mil persoas, que habían de ser todos os católicos que houbese en Escocia na altura. Eu lembro unha visita semellante do mesmo papa a Compostela, aínda que algúns anos máis tarde: a impresión que me deixou foi de oír alguén importante como o papa falar galego —logo díxome miña nai que nada máis que aprendería dúas frases para as cámaras— e algo de balbordo que se notaba nas rúas mesmo desde lonxe, pero vese que o que pasou en Escocia nada tivo que ver con isto. Cóntase sempre como gran detalle simbólico que o moderador da igrexa presbiteriana e nacional de Escocia, tradicional azoute dos católicos —e con azouta refírome ao cargo e non á persoa, porque un moderador ou moderator non é un papa, senón un primus inter pares e está no cargo nada máis ca un ano— dixo cando veu o papa algo así como que lle parecía ben e que esperaba que os católicos o desfrutasen. Visto o laconismo da Igrexa de Escocia —diferente da de Inglaterra, a segunda máis de sorrir e máis de non caer en ningún grande exceso—, xa é moito.

En Carfin houbo un cura que quería facer santo un do lugar, e seica a calquera prezo. Había en Motherwell un rapaz, Joe Wilson, que tivo a desgraza de morrer aos dezasete anos —disto van agora dez ou quince—, de repente e sen enfermidade prolongada nin accidente que o xustificase, e como o rapaz era seica devoto e gustaba sobre todo de rezar o rosario, o cura empezou unha campaña para facelo beato e logo santo: santo novo e millenial. Santo millenial, porén, xa apareceu outro: o beato italiano Carlo Acutis, morto en 2006 aos quince anos e seica administrador de todo tipo de páxinas web relixiosas e de devocións. E digo que apareceu non só en sentido figurado porque o declarase beato o papa, senón tamén literal: foi avistado unha vez aló en Carfin. Dixeron os que o viron que unha tarde os parara un rapaz novo, de cabelo mouro e rizado e acento estranxeiro, que tiña aire de andar perdido pero logo, ao falar con eles, demostrou unha gran convicción e forza nas súas palabras. Daquela había pouco que beatificaran o santo Acutis, e o cura publicou a historia da aparición na páxina de Facebook de Carfin, dicindo que el simplemente transmitía a historia que lle contaran, sen quitar nin poñer: todo moi no estilo dos curas nosos, que é tamén o estilo dos de aquí, de non daren puntada sen fío. Daquela penso que xa botaran a andar a causa de Joe Wilson, pero a aparición deulle algo máis de pulo: o santo italiano que ía visitar o seu compañeiro escocés. Ao pouco foi cando se engadiu ao parque temático a estatua de Carlo Acutis en vaqueiros e camisola, canda o Padre Pío, que tamén se fixo moi popular aquí nos últimos anos.

Ao cura de Carfin tamén hai pouco mandárono a Australia, e non por ningunha desas acusacións de abuso que hai uns anos, por desgraza, se deron moito por esta zona de Escocia, senón porque alguén o gravou ameazando un fotógrafo nunha voda. Desde entón a causa de Joe Wilson anda parada, e non sei se ninguén terá moito interese en revivila.

Dumbarton é hoxe unha cidade dormitorio de Glasgow coñecida na zona sobre todo por dúas cousas: o Pedrouco de Dumbarton, que se albisca desde o tren empoleirado sobre a vila, e a ría do Clyde, o Firth of Clyde —téñenlles menos orgullo ás rías ca nós, pero ese firth bonito si que é—. Os católicos coñecerán tamén o Carmel de Dumbarton, un casarón no que agora xa se perden seis ou sete monxas. Non son monxas das de pasteis, senón máis ben de manualidades, pero o convento ha coñecerse sobre todo como unha caste de centro espiritual dun país —e o mesmo Inglaterra— que é improbable que vaia poder dar nunca moitas mostras sobranceiras de espiritualidade. Lóxico resulta, pero tamén sorprende, que as monxas escocesas se comporten coma as nosas, deixando ver que no de ser monxa hai unha universalidade, un ecumenismo que poida ser que en realidade sexa xa o único que queda. Se che poñen co té —aquí si é té e non café— pastas das caras, sabes que é porque sobraron da recente visita do bispo, e que antes ou despois na conversa aludirán a ela con entusiasmo. Miran sempre para o seu, ou sexa, a orde, ou sexa, a Igrexa, e non o disimulan moito tampouco, sabendo que é o que todo o mundo esperará delas: iso é tamén moi universal. Sementan máximas na conversa que non veñen da Biblia nin da gran teoloxía, senón que calculo que deben vir de certa espiritualidade posterior ao Vaticano II, con algunha traza arcaizante: a beleza custa sempre; ti estás aquí de paso, pero ao cabo así estamos todos. O conto é dicir cousas como estas na xusteza do momento, cando se poden ler ao mesmo tempo como comentario pedestre e específico e como gran principio que se estende a cousas máis profundas invisibles. Pero, coma en todas partes, poucas son as monxas que conseguen atopar esta xusteza un número apreciable de veces, aínda que en Dumbarton si que hai algunha monxa bastante hábil. O convento, por outra parte, está a virar monumento ao teresismo, e se cadra hai que preocuparse algo de que perda un tanto a esencia escocesa e vire de máis cara ao ecumenismo: teñen a santa Teresa de Ávila, fundadora das carmelitas —van a miúdo a Ávila, rompendo a clausura atenuada que teñen, e moitas delas son quen de conversar un pouco en castelán—, a Teresa de Lisieux —santa de gran devoción en Escocia, pode que como eco tardío da vella alianza que este país tivo con Francia desde hai xa moitos séculos: todo, por suposto, por afogar a Inglaterra— e agora tamén empezan a ter algo de aquel por Santa Teresa Benedicta ou Edith Stein, carmelita tamén: pero o máis probable é que o fagan simplemente porque lles cadra o nome, que é ben fermoso e ao mesmo tempo non moi común entre as católicas escocesas.

Outro xeito de definir Carfin sería por oposición: se Carfin —e se cadra doutro xeito o Carmel de Dumbarton— é o locus do catolicismo escocés, ocórreseme que hai tamén un anti-locus, un antilugar: o seminario de Cardross. Cardross construíuse preto da costa leste a comezo dos anos sesenta, e con iso pareceranos máis próximo a nós do que nos parece Carfin, pero non é máis ca outro deses paradoxos que se dan tanto no século XX: quédanos máis lonxe Cardross a nós do que lles quedaba a eles Carfin, e seguro que —aínda tendo a Segunda Guerra Mundial polo medio— algo habería aínda daquel espírito orixinal, que era sobre todo un espírito de expansión. Efectivamente, na década do 1960 contábase aquí que en poucos anos habería unha gran demanda de curas escoceses, tanto no país como fóra, e que nalgún sitio habería que formalos: de aí a construción dun novo seminario. Non haberá que dicir que esas predicións fracasaron: Cardross construíuse en estilo brutalista como para dicir que o seminario e a igrexa católica escocesa toda ían cos tempos, pero non calcularon que o estilo brutalista é, se cadra paradoxalmente, o que máis traballo custa manter cando os tempos seguen andando: agora, abandonado de todo xa desde hai máis de corenta anos, medran os liques por algunhas paredes e outras, inevitablemente, cóbreas o grafiti; as vidreiras hai tempo que esbarroaron, e polas fotos que vin —porque eu nunca estiven— coido que nin quedan anacos do cristal tinxido —polo que Escocia era antes tan coñecido— tirados polo chan. Así é o brutalismo, estilo que tivo gran predicamento neste país: puido ser un seminario ou unha nave industrial, e o brutalismo vénche dicir que non importa o que fose.

O seminario non debeu de sacar máis dunha ducia de promocións de curas; en total non sei se chegarían aos douscentos os que remataron, e, con todas as crises de fe que hai aquí e xente que se sae, en activo quedarán bastantes menos. Coido que nunca me coincidiu coñecer un cura que estudase en Cardross: mágoa, porque tería curiosidade por oírlle misa a unha persoa formada para esas cousas nun lugar de alento tan efémero, e de alento efémero que se soubo case desde o principio; penso que había imprimir unha calidade diferente á que se ve noutros sitios.

Cardross é tan antilugar que souben que existía por casualidade, e a través de xente que non era católica; é máis, coido que as veces que falei deste sitio con católicos escoceses tiven que ser eu a que lles desvelase a súa existencia; nunca fun visitalo e non se pode ir, a non ser que se teña pouco respecto pola lei.