Noticias do actor obreiro ‘Eumedre’

Xosé Enrique Acuña.

Se dicimos que naceu como José Pérez Rodríguez, ninguén saberá de quen imos falar. E de lembralo polo alcume desde o que era coñecido, un simple Eumedre, tampouco moitos repararán no home do que agora queremos dar noticia. Mais se comezamos por ese Pérez Rodríguez diriamos que en 1902 naceu coruñés nun faiado do Rego da Auga, que enredou polas rúas, e con trece anos aventurouse en América. Cousas que sabemos del e que, todas, debémosllas a súa propia memoria e testemuño. Tiña amigos xornalistas, e dos bos, e todos sempre o idolatraron. Entrevistárono nos seus momentos de éxito como nos felices días nos que, dun día para outro, se converteu en actor de cine. E non precisamente dos vulgares ou destinados a ser simple figuración. Pero mais que nada, Eumedre foi un home normal. Un obreiro coruñés, dos de antes do 36, que logrou formarse achegándose á cultura. E no seu caso, ao teatro, ao canto e ao baile.

Da súa biografía, os datos máis novelescos mesmo poderían ser extraidos da vida de tantos outros galegos e galegas que, coma el, un día víronse na obriga de emigrar. Mais o caso é que o Pérez Rodríguez foi emigrante pola brava e de polisón. O seu pai tomara había anos o mar de América e el, con só trece anos, penetra clandestino polo porto da Coruña nun buque que como destino tiña Buenos Aires. Agóchase na cociña do barco e xa en travesía preséntase ante uns cociñeiros que sabía compañeiros do pai. Eles serán os que o protexan e oculten e os que xa na capital arxentina o entreguen fraternais no café duns compatriotas. E alí, asustados, o primeiro que lle soltan foi un compasivo: “Ai neniño, como chegas así. Non ves que isto é moi grande!”. O menor polisón perdera durante a viaxe tanto os poucos cartos que axuntara como o papel onde lle apuntaran os sinais do seu pai na capital porteña. Pero non se fundiu. Coidaba que, a preguntar polas rúas, alguén lle daría razón do paradoiro paterno. Mais non aconteceu tal cousa e, décadas despois, o mesmo Eumedre contaría con graza o chasco: “Pensaba que Buenos Aires era como A Coruña”.

O certo é que non deu co pai e o fracaso lévao a retornar a Galicia, outra volta oculto nun barco, logo de facer algúns cartos botando unha man naquel bar no que fora acollido. Sen renderse, aos poucos volve ser un pasaxeiro ilegal e sen deixar de ser menor cruza o Atlántico mais, desta vez, coa dirección paterna ben resgardada e cosida no bolso. Nesta segunda travesía xa ten éxito, e pai e fillo emprenderán xuntos unha nova aventura migratoria que desta vez os conducirá aos Estados Unidos. Eumedre, contoulle un día a Jorge Víctor Sueiro como en parella entraron no país: “Preguntáronme canto era tres e dous”. El foi quen de contestar pero o seu pai non aprendera de contas: “Entón pintáronlle un signo cun xiz nas costas e arredárono de min. Moito chorei”. O caso é que as cousas tiveron arranxo e fillo e mais pai aveciñaron por un tempo en Cleveland. Neste paso por Ohio as cousas non lle foron como agardaban e o pensamento dos dous pasou por ensaiar vida e traballo en Cuba. Xa en La Habana, no seu porto, algo acontece para que Eumedre nin chegue a desembarcar na illa. Aínda sen baixar do barco alguén logra recoñecelo desde o peirao. Era Copiña de caña, un seu amigo de rúas coruñesas. Saudáronse, falaron a berros, e nun momento o Copiña sóltoulle: “Pepe, sabes que para o día 15 é a romaría de Santa Margarida?”. Nese mesmo intre Eumedre decidiu que o de asentar en Cuba non era para el: “Volvín para comer pementos e xurelos fritidos…”.

Bailarín, actor e contador de contos

Anecdotario, todo da súa colleita, que reflicte unha personalidade que sempre cativou os seus máis achegados amigos; dos que nunca cansaban de escoitar os contos, os de verdade ou inventados, que contaba Eumedre polas tabernas e cafés que entre todos frecuentaban. Na Coruña dos anos vinte vai nacer o Eumedre traballador. Obreiro nuns pelamios, por moitos anos, e máis tamén nunha fábrica de iodo. Foi da clase obreira toda a vida malia que un día, cousa das súas facultades, descubriu, ou descubríronllo, que era bo cos contos. Antes, reclamado por prófugo, cousa dos seus anos americanos, case remata nun castelo penitenciario a cumprir cadea. Arranxaríanllo cun servizo militar por terras do Rif onde, xa con oficio definido, exercerá de gornicioneiro na arma da cabalaría.

Solventado o seu paso por unha guerra da que librou sen contratempos maiores, Eumedre, como tantos traballadores daquela, asociouse para cantar e bailar. Con voz de tenor chegou a representar un papel da zarzuela “La rosa del azafrán”, comezou a bailar con bo xeito muiñeiras e ribeirás e caeu na conta que, con el, a xente escangallaba de risa. Nacía o Eumedre contador de contos logo de facer experiencia de táboas representando obras de teatro popular en galego. Diálogos e máis famosas pezas de Manuel Lugrís Freire e Armando Cotarelo Valledor que compartiu coa súa participación como actor nos “apropósitos” que durante o entroido gustaban representar na Coruña urbana. Deles, dixo ser décadas despois todo un renegado: “Eu sonlle un arrepentido do que teño representado. Papeis paifocos, personaxes noxentos dos “Apropósitos”. E Eumedre abundaba nas razóns da súa caida do cabalo: “Ninguén que hoxe se estime pode ter ledicia de ter traballado nun xénero achoqueirado. Cegos, pelafustáns, zocos… Fixen de sereno, de garda municipal… “. Opinións que deitaba en 1956 cando xa pensaba que o teatro moderno en galego “debera se ocupar das nosas preocupacións”. Eumedre soñaba por esas datas en representar “un papeliño que me vai moi ben”, insistía, en “Os vellos non deben de namorarse”. Antón Avilés de Taramancos, un dos seus amigos de troula, cultura e taberna, tamén imaxinaba a Eumedre a representar a obra de Castelao e mentres tanto podía admiralo cando o actor facía papeis para a “Roseira de costumes” que na Coruña montara a agrupación folclórica Aturuxo. Sen deixar de actuar onde lle pedisen, na liña e tradición de Pepe Mosquera ou Joselín, como contador de contos, Eumedre sempre sacou tempo do seu traballo e familia para actuar no teatro. En 1953, un grupo adopta o seu nome para representar a versión teatral de “La casa de la Troya” —malos tempos que eran para a dramaturxia en galego— en homenaxe a Manuel Casás, último supervivente daqueles tunantes composteláns e para axuntar cartos para un monumento a Rosalía de Castro. Obra representada no teatro coruñés que leva o nome da poeta e na que Eumedre atrévese con dous papeis; os de Carballo e Eduvigio, da obra Pérez Lugín.

Eumedre non deixou dito nada, ou non quixo facelo, dos días do 36. Nin da guerra, nin tampouco da primeira posguerra de fame. Sábese que continuou na fábrica, que formou familia, das numerosas, e que cando xa tiña netos aínda lle dou por facer fillos. Mais si desvelou un día onde lle viña o de Eumedre. Un xornalista, moi no seu papel, quería saber de onde saíra o seu alcume: “Non hai parvo que non mo pregunte. Á vista está, son home de pouco peso…”. Resposta afinada que lle serve ao entrevistador para subliñar que Eumedre sempre falaba galego: “Se expresa mucho en gallego y con tanto sentimiento que a ratos no puedo evitar en transcribirlo”, escribía, medio a se escusar, Jorge Víctor Sueiro nun encontro que se centrara especialmente na futura presenza de Eumedre nunha película que en breve ía filmar Rafael Gil.

O cinema chama por Eumedre

“Non durmo, meu fillo, non durmo”, confesoulle a Sueiro. Era o que lle estaba a pasar a Eumedre despois de facer audicións e probas ante o director de cine favorito de Franco. Resultou escollido para traballar nunha película con guión baseado no relato “Luz de Luna” que escribira Wenceslao Fernández Flórez. Mandáranlle recado pola súa filla Chila, e a pesar de que temeu que non fose mais que unha leria —na casa todos choraron coa noticia. Cartos que poderían entrar— achegouse á Taberna de Antón, onde medio montara oficina o equipo de Gil, para recibir de man do propio cineasta a confirmación da súa contratación para representar o papel de “Juan Cadaval” en Camarote de lujo, un filme que se rodaría en 1957 entre Galicia e Madrid. Malia a boa nova, o futuro actor de cine mostraba os seus reparos: “Xa lle dixen a Rafael Gil que eu non quixera facer papeis como algúns que fai quen eu sei. Iso nin falar. Galicia é algo máis que todo iso. Xa sabes aquilo de Cabanillas que hai que desterrar: irmaus, Galiza é un ringleiro de galiñeiros”. Referíase sen dúbida, sen citalo, a outro actor coruñés; o Xan das Bolas co que compartira palcos, os dous de contacontos, antes de 1936 e que agora, para el, non era mais que un actor que deixaba sempre en mal lugar os galegos cando os representaba —na práctica, en exclusiva— no cine español baixo o franquismo.

Rafael Gil, que chegou a afirmar en Madrid que a presenza de Pepe Eumedre en Camarote de lujo era todo un descubrimento, tomou moi en serio a adaptación da historia de Férnandez Flórez. Unha historia de emigración que vai filmar desde un argumento que batía de cheo co paternalista relato oficial sobre a emigración e que contou con escenas que, de non ser Gil o director, serían pasto certo dos censores franquistas. Chegada a súa estrea sen maiores atrancos, críticos cinematográficos acreditados, caso de Carlos Fernández Cuenca e Alfonso Sánchez (anos máis tarde, tamén Fernando Pérez-Leite), repararon na verosimilitude do descuberto actor galego e destacaban a naturalidade co que afrontara un papel que non era menor. Na premiere coruñesa —chegaran o propio Wenceslao Fernández Flórez, Rafael Gil e mais María Mahor e o galego Antonio Casal, protagonistas principais do filme—, todo un “Hollywood atlántico”, escribía un cronista en maio de 1958, Eumedre vivirá ante os seus paisanos e amigos a emoción do seu debut na pantalla cando xa contaba 56 anos. Tiña sete fillos e os cartos gañados non virían nada mal para un home, que fóra de celuloides e contos, non era máis que un obreiro, dos que andaba en bicicleta, e que cedo tería a obriga de retornar ao día a día do seu escaso xornal.

Camarote de lujo, unha película hoxe reivindicada por historiadores e estudosos do cinema español, non foi a única na que participaría o noso Eumedre. En febreiro de 1959 estaba outra vez as ordes de Gil logo de lle conceder un papel nunha nova versión cinematográfica de La casa de Troya que tamén rodaría en Galicia. Pepe Eumedre será dos que no pazo do Pousadoiro en Redondela participa en escenas de exteriores e neste caso na compaña dun amigo de sempre en labores artísticos e humorísticos. O Enrique Pérez Payón co que en parella tamén actuará na contorna dun dos tradicionais “apropósitos” —“Operación Ferrete”— escrito polo eterno Nito (Antonio Santiago Álvarez) en 1962. Representacións coincidentes en moitos caso co mércores de cinza e que foron escola para o selecto grupo de afeccionados coruñeses que rematarían con carreira profesional no cine. Desde o propio Fernando Rey a Xan das Bolas, Antonio Casal, Beni Deus, José María Seoane ou unha Ángela Romero Banet que daríalle voz española, como actriz de dobraxe, a Silvana Mangano e Sophia Loren.

As actuacións de Eumedre e Payón en comandita viñan de vello. E os dous, de orixe obreira, mantiñan unha rede de amizades entre a intelectualidade tabernaria coruñesa. Pintores, poetas e escritores que celebraban as súas habilidades retranqueiras e o seu dominio do humor en galego. Unha festa maior foi a que se viviría cando Payón abre taberna propia en Catro Camiños e que deu en ser, palabras de Jorge Víctor Sueiro, como o camarote coruñés dos irmáns Marx. O día da apertura de “O Cereixal” en maio de 1960 ali apareceron Eumedre e recitar ”O galo negro” de Cabanillas, Temprano a tocar a gaita, o propio Payón cos seus contos atrevidos e o pintor José Luis (o que tantas veces plasmara a Eumedre) a recibir parabéns polo mural —unha alegoría deliberadamente pagá do viño— que pintou na parede dunha taberna que converteron en cenáculo aqueles mozos galeguistas dos anos sesenta e que mitificaban aquilo de tomar cuncas en compaña proletaria e musical. Outro dos fixos da taberna de Payón, o fotógrafo Manuel Ferrol, levaba anos obsesionado con Eumedre no papel de modelo dos seus retratos mais costumistas. A maiores de fotografalo como actor ou caracterizado de mariñeiro, Ferrol realizou todo un ensaio fotográfico en branco e negro de Pepe Eumedre como “virtuoso da cunca”. “Ninguén leva o viño a boca como el”, ten dito o retratista e compadre de chiquiteo, e mais tamén outro Sueiro coruñés. O Daniel Sueiro escritor, e tamén xornalista, que no Arriba madrileño asina en 1957 unha reportaxe —“O meridiano do ribeiro”, de título— sobre a vida e os caldos que se abillaban e servían nas tabernas da rúa Olmos e na que, con precisas dotes literarias, lle concede a Pepe Eumedre o papel de protagonista —e cliente— principal.

Un entrevista, en galego, en 1956

Outras das súas amizades, malia a diferenza de posición social, será a que cultivou co médico e escritor galeguista Álvaro Paradela. Como doutor que era, Paradela ía impartir en marzo de 1956 unha conferencia que quixo titular “Formas y fórmulas psicolóxicas”. Mais para sorpresa do público asistente decide facerse acompañar no estrado polo Eumedre actor. O seu labor consistirá en contar contos e recitar poemas en galego para desde eles —foi a orixinal aposta de Paradela— ilustrar algúns dos conceptos que o conferenciante tentaba transmitir desde a medicina. Unha proposta ben suxestiva, heterodoxa, que debuxa a particular empatía aberta entre dúas ben distintas personalidades e que terá continuación na prensa diaria por medio do activo papel que Álvaro Paradela, en paralelo, exercía como xornalista. A utilizar o pseudónimo de Amaro Orzán, o tamén humorista coruñés, realízalle unha ampla entrevista a Eumedre que ten a particularidade, e tamén a valentía, de que todas e cada unha das respostas do actor son transcritas e publicadas no galego co que Eumedre se expresaba no seu día a día. Unha mais que rareza para aqueles anos que logra inserir nun diario como La Noche dirixido por Borobó e desde a que Pepe Eumedre, abeirado na retranca, logra expoñer o seu pensamento, en tempos de ditadura e por parte dun modesto traballador coma el, sobre o pasado, presente e futuro do teatro e mais do humorismo en galego: “Que mérito ten facer rir con zoqueiradas?”.

José Pérez Rodríguez non deixou a fábrica por terse convertido en actor de cine e o Eumedre contacontos nin deixou nin abandonou os palcos. Insistiu co teatro, ao carón de Marina de la Peña, Antonio Naveira e Xoán Rodríguez Guisán, con Payón aplícase no barallete (fronte a Aniceto e o Chatanela, os ases das Atochas), actúa a facer rir na compaña de O Xestal, participa en festivais benéficos en canto o reclamasen, atrévese a facer chistes de “madrileños” en Madrid e chegado o momento comeza a recibir homenaxes. Mala cousa. O home que en 1924 subira aos escenarios anda mal de saúde e os seus compañeiros queren desde a lealdade e a solidariedade con el e a súa familia darlle unha alegría. En xuño de 1969, no Parque-pista do Liceo de Monelos, actúan as mellores orquestras da Coruña ao chamado das sociedades culturais e artísticas da cidade. Tamén os máis amigos dos artistas póñense a organizar unha gran mostra na que escultores e pintores cederían obras con destino a ser poxadas ao beneficio dun Eumedre que, á fin, será soterrado o 9 de novembro dese mesmo ano. Morría o emigrado, o polisón, o obreiro de coiros, o actor do teatro de Lugrís Freire, o “Cadaval” de Camarote de lujo, o retratado por Manuel Ferrol e o Eumedre que, como un día escribira, tras velo actuar, o crítico coruñés Manuel de Sanhernán: “como o coñac, está como nunca”.