Novas notas sobre Francisco Luis Bernárdez
Xesús González Gómez.
No 2015, o Centro Pen Galicia, ao coidado de Luís González Tosar, deu ao prelo o volume Fancisco Luis Bernárdez. Poeta de fe, leal a Galicia, volume no que colaboran, entre outros, Xesús Alonso Montero, Armando Requeixo, María Esther Vázquez ou José Luis Moure, e que contén, ademais, unha escolma de textos (poemas e prosas) de Bernárdez en lingua galega, así como unha serie de textos en castelán nos que o poeta arxentino-galego fala de escritores galegos ou de lugares de Galicia.
Inclúese no volume, como era preceptivo, unha cronobiobliografía ben realizada, e reprodúcense unha serie de fotos, debuxos, portadas de libro, etc. Un, cousas persoais, bota en falta que non se reproducise o poema «Epílogo», recollido en La Cifra (Alianza editorial, 1981), que lle dedicou Jorge Luis Borges ao seu amigo de mocidade (sobre a mocidade de Bernárdez & Borges, é moi recomendábel ler a novela de Leopoldo Marechal, máis amigo de Bernárdez que de Borges, Adán Buenosayres, na que o poeta galego-arxentino aparece baixo o nome de Amunsend e o autor de El hacedor co de Luis Pereda). Afirmamos que Marechal era mais amigo de Bernárdez que de Borges porque en 1936, por exemplo, Marechal e Francisco Luis eran denunciados en El Mono Azul, revista republicana (en realidade, comunista) dirixida, entre outros, por Rafael Dieste, Lorenzo Varela e Arturo Souto, como se lembra na cronobioblibliografia, por lle enviar un telegrama de adhesión a Franco, Cabanellas «y sus hordas africanas». Bernárdez, nun inicio apoiou o levantamento militar contra a República, e asinou a seguinte «protesta», que, despois de fozar en diversas hemerotecas, só atopei nun xornal, El Día, de Palencia, publicado o 25 de setembro de 1936:
Entre os asinantes que apoiaban –moi sibilinamente– o golpe militar estaba tamén Arturo Cancela, fillo de galegos, amigo de Blanco Amor e do que este traduciu ao galego un relato, O culto dos heroes (Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2001, cun prólogo excelente de Antón Capelán).
Por outra parte, para ratificarmos a afirmación de que Marechal era máis amigo de Bernádez que de Borges (ao cabo, se este último era agnóstico rozando o ateísmo, os outros dous eran católicos reconvertidos a finais da década de 1920 e case de comuñón diaria), non fai falta máis que ler a gran novela de Marechal, Adán Buenosayres[1], onde aparecen con outros nomes, claro, a maioría dos martinfierristas: Adán é o propio Marechal, o pintor Xul Solar aparece como o astrólogo Schulze, Jacobo Fijman –que tamén se convertería ao catolicismo antes de ser encerrado nun sanatorio afectado de psicose delirante, como Samuel Tesler; Borges é o poeta «rexionalista» Luis Pereda; Raúl Scalabrini Ortiz, como Bernini, etc. Digamos que Marechal acabou no peronismo –e facendo poemas ao Che Guevara–, o que non foi o caso de Bernárdez.
No citado volume Francisco Luis Bernárdez…, entre os poemas en galego que del se reproducen está o poema «Riba d’Avia, riba d’Avia» que, como ben se di, apareceu primeiramente na revista Buenos Aires literaria, no número 1, correspondente a outubro de 1952. Posteriormente, o poema publicouse no volume Homaxe a Ramón Otero Pedrayo que deu ao prelo a Editorial Galaxia en 1958. Antes de entrarmos no que é a «materia» central do artigo, fagamos un pouco de «zoilos» e indiquemos que o texto sobre Castelao que se reproduce no libro sobre o poeta galego-arxentino nas p. 210-211, que se dá como publicado en Céltiga, nº 19, 10 de outubro de 1925, aparecera antes na mítica revista Martín Fierro, segunda época, ano II, nº 23, correspondente ao 25 de setembro de 1925 (páx. 2 (164)). Por outra parte, no escrito «Figura literaria y política de Castelao», que publicado en La Nación e que se reproduce en El mundo de las Españas (Buenos Aires, Editorial Losada, 1967), xa avisaba o propio poeta de que se ocupara da figura de Castelao en Martín Fierro.
Buenos Aires literaria foi unha revista «curiosa». Estaba dirixida por Andrés Ramón Vázquez, quen posteriormente prepararía, entre outros volumes, para a Editorial Losada as Poesías Completas de Miguel Hernández e de León Felipe. A/os redactores eran a/os seguintes: Enrique Anderson Imbert, Ana María Barrenechea, Julio Cortázar, Daniel Devoto, Roberto di Pascuale, José Luis Romero, Pepita Sabor, Alberto Salas, Gregorio Santos, Hernando, Óscar Uboldi. Da revista publicáronse 18 números (de outubro de 1952 a marzo de 1954), e entre os seus colaboradores cóntanse os nomes de Vicente Aleixandre, Francisco Ayala, José Ferrater Mora, José Hierro, Jorge Guillén, Pedro Salinas (a quen se lle dedica integramente o nº 13, outubro 1953), Américo Castro, Guillermo de Torre, Juan Ramón Jiménez, Juan Marichal, Carlos Blanco Aguinaga, H. Bustos Domecq, Jaime Rest, Alberto Girri, Macedonio Fernández (a quen lle dedican o número 9) ou Ricardo Güiraldes (estando o número 2 dedicado a el), entre outros, como Luís Seoane, que nos números 4, 6, 10, 12 e 14 escribe unha serie titulada: «Retratos literarios sobre pintores». Pero a curiosidade da revista non vén dada nin polo número de escritores españois exiliados que colaboran, nin porque entre os seus redactores se conten nomes como Cortázar, Anderson Imbert ou Pepita Sabor (galega de nación) ou Daniel Devoto, marido que foi de Beatriz (Mariquiña, seica, para os achegados) del Valle-Inclán e que está enterrado na Pobra do Caramiñal, segundo informa Fernández Naval no traballo con que colabora no devandito libro Francisco Luis Bernárdez… (digamos que os números que teño no meu poder de Buenos Aires literaria proceden da biblioteca Daniel Devoto-Beatriz del Valle-Inclán: na miña biblioteca teño varios volumes que pertenceron á esta parella). Non, a «curiosidade» de Buenos Aires literaria é que en pleno peronismo, cando a sociedade arxentina estaba enfrontada e a piques de guerra civil, redactores e colaboradores da revista son peronistas e antiperonistas, sen que as liortas políticas que podían darse entre eles teñan reflexo na revista.
O poema galego de Bernárdez apareceu, como se dixo, no número 1 desta revista. Sen cambiar unha vírgula, reproduciuse anos despois na Homaxe a Ramón Otero Pedrayo, mais nin neste último volume nin o que recompila a maioría da obra galega do poeta arxentino-galego, do que sa se deu noticia, se reproduce un texto en prosa que é como unha xustificación do poema por parte do seu autor. Damos, xa que logo, tanto o poema como o escrito «xustificatorio» de Bernárdez, iso si, sen traducilo ao galego.
RIBA D’AVIA, RIBA D’AVIA
Ribeiriña d’augas viva:
Quen me dera a tua vida
Pra pensar na miña amiga.
Riba d’Avia, riba d’Avia:
Quen me dera a tua praia
Pra pensar na miña amada.
Pra pensar na miña amiga,
Xunt’ô río eu estaría
Vendo as augas noite e día.
Pra pensar na miña amada,
Xunt’ô río eu descansara
Noite e día vendo as augas.
Xunt’ô río eu estaría
Vendo as barcas manseliñas
Que baixaran e subiran.
Xunt’ô río eu descansara
Vendo as barcas namoradas
Que subiran e baixaran.
E coas barcas que subiran
Pol-as augas noite e día
Meu amor a lembraría.
E coas barcas que baixaran
Noite e día pol-as augas
Meu amor a recordara.
Meu amor a lembraría
E coas augas choraría
Vendo as augas que subiran.
Meu amor a recordara
E coas augas a chorara
Vendo as augas que baixaran.
Vendo as augas que subiran
Pol-as augas noite e día
Sin saber da miña amiga.
Vendo as barcas que baixaran
Noite e día pol-as augas
Sin saber da miña amada.
Este cantar de amigo, concebido en el espíritu y redactado en la lengua de los cancioneros gallegos (de uno de los cuales he traducido y publicado recientemente cincuenta composiciones), forma parte de mi libro El sueño, que guardo inédito (con excepción de algunos fragmentos anticipados en La Nación, Sur y Número) desde hace más de veinte años. En ese libro, Riba d’Avia, riba d’Avia figura como apostilla (agrupada con otras en una sección denominada Entresueños) a una especie de narración poemática en que se sigue la caminata, calle Ribadavia abajo, de cierto peatón meditabundo. Jugando mentalmente con el nombre de esa calle, el reflexivo transeúnte encuentra el ritmo de un cantar de amigo, que viene a ser el que ahora revelo. No hay que considerarlo sino como un ejercicio nostálgico practicado por un viejo enamorado de la poesía medieval gallega. La versificación utilizada sigue los silogísticos módulos de la de leixaprén (o deja y toma),artificio rítmico que siempre me ha parecido semejante al contrapuntístico canon de los músicos. ¡Qué dulcemente lo manejaron los trovadores, segreres y juglares de la escuela galaicoportuguesa! Yo suelo escuchar en mi sangre, que también viene de allá lejos, de las fuentes que alimentaron y encendieron las venas de los más remotos poetas del solar de mis padres. Y en su sonido he encontrado más de una vez el estímulo para cantar cosas que, aunque distintas en la forma, eran extrañamente iguales en la calidad de la emoción. Con la composición que ahora publico pago una parte de esta mi deuda secreta a un género poético que no se ha cansado de iluminarme por dentro. Y al mismo tiempo me doy la satisfacción de nombrar un villorrio que conocí y amé casi infantilmente cuando los azares de la vida me llevaron a gozar el aire y la luz de Galicia. Ribadavia se me ofrecía entonces como una copa de piedra llena de una historia en la que el vino semidivino y la sangre gloriosa se confundían con secular y secular nobleza, junto a la confluencia del Miño risueño y del Avia pensativo. Allí las densas murallas, allí los altos blasones, allí las torcidas callejas, allí los hondos soportales, allí las plazuelas y las fuentes y los atrios y las solanas concurrían en un solo esfuerzo hecho de granito y de silencio, a finde fijarse mejor con los verdes de la campiña y con el azul del cielo en las tiernas honduras de mi memoria adolescente. Y helos aquí ahora devueltos en blanda música y en tibias palabras de un idioma que también me pertenece, porque con él latieron a lo largo de los siglos los corazones que en mi familia me precedieron. ¡Ojalá sea todo ello entendido en la medida de mi añorante ambición! F. L. B.
Buenos Aires literaria, nº 1, outubro 1952, p. 21-24
En Francisco Luis Bernárdez. Poeta de fe, leal a Galicia reprodúcese o poema tal como apareceu no libro publicado por Galaxia, Homaxe a Ramón Otero Pedrayo. Nesta versión, con respecto á versión primitiva, a reproducida por nós, hai pequenos cambios, eliminación de apóstrofos, inclusión de acentos, etc. Non sei se eses cambios os introduciu o poeta cando se publicou o poema na homenaxe a Otero, ou foron correccións realizadas na Editorial Galaxia, en todo caso é o de menos. Ora, os cambios máis rechamantes (á parte de corrixir a preposición «sin» pola hoxe normativa «sen») son os cambios duns verbos nuns versos. Velaí os cambios (cambios que, supomos, introduciu o propio Bernárdez e non os «correctores» de Galaxia
V. 11: Xunto o río eu acougara
V. 16: Xunto o río eu acougara
V. 24: Meu amor a relembrara
V. 25: Meu amor a relembrara
Xusto un ano despois de que se publicase este poema, nunha revista arxentina de recente creación naquel 1953, Letra y línea, revista financiada polo poeta Oliverio Girondo –Girondo era un «terrateniente poderoso, lo cual no es malo. Lo malo es cuando se actúa como tal… y Girondo lo hacía», segundo Miguel Brascó, escritor, humorista, debuxante, editor, critico e sibarita arxentino, segundo a Wikipedia, e un dos redactores da devandita revista– e dirixida por Aldo Pellegrini, e en cuxo comité de redacción están os nomes de Julio Llinás, Enrique Molina e Carlos Latorre, os catro, membros do grupo surealista arxentino, e entre os colaboradores, Francisco de Madariaga, un gran poeta surrealista arxentino. Con todo, Letra y Línea non era unha revista surrealista, ben que apareceran nela escritos surrealistas e ben que sobre ela pairase o espírito do surrealismo. Espírito que se fai patente nos escritos de Carlos Latorre titulados «Poesía o no», dedicados, a Francisco Luis Bernárdez e Ricardo Molinari, e aparecidos nos números 1 e 2 respectivamente. Hoxe entregamos vertido ao galego, o escrito de Latorre dedicado a Francisco Luís Bernárdez (digamos, como curiosidade, que tres dos libros de poesía de Carlos Latorre, Puerta de arena e Ley de gravedad, foron publicados por Botella al mar en 1950 e 1952, respectivamente, e de ambos a portada é de Luís Seoane; o terceiro libro de Latorre nesta editorial apareceu en 1979, Cabeza o triste páramo, ilustrado por Enrique Molina)
POESÍA OU NON
Carlos Latorre.
O tempo que remata sempre por romper o espello da falsa gloria, tan tentadora aínda para aqueles que din rexeitar o seu enganoso canto de serea, serve ás veces para crear o equívoco de certos prestixios fatalmente efémeros, mais non obstante concretos no espazo que abrangue a súa presunta consagración. Estes prestixios non resultan perigosos sempre que a súa influencia non exceda os límites da xeración á que pertencen. E digo que non son perigosos porque os seus contemporáneos, ao lles permitiren alcanzar notoriedade coa súa adhesión, achan o castigo da súa idolatría poñendo en evidencia así as súas propias limitacións. Algo así como o «tal para cal», que neste caso permite apreciar a miopía colectiva cuxa mirada non vai máis alá dos narices. Mais cando estes nomes ameazan con sobardar os seus límites aumentado a confusión reinante, xa sexa pola súa habilidade para perdurar mediante un eficaz despregue sofístico de aptitudes político-literarias, ou mediante unha sabia sabotaxe dos auténticos valores chamados a substituílos, ou aínda cando persisten sostidos por un fenómeno de inopia case xeral, o feito adquire entón gravidade. E adquírea porque pode embazar ou deformar a visión de moitos mozos que, estando ben dotados para dar o gran salto sobre o baleiro, son susceptíbeis, cando menos no delicado lapso da súa formación, de se deixar enredaren inxenuamente, perdendo así a lucidez imprescindíbel para asumiren a obriga, se non xa de profetizar –destino duns poucos poetas e de toda gran poesía–, cando menos, de se converter en cronistas agudos e implacábeis do período histórico que lles toca en sorte vivir.
Esa mesma circunstancia pode tamén enervar as enerxías e a sinceridade dos mozos co alcaloide dun sedutor esteticismo baleiro de significación vital, ou co seu antípoda, a embriaguez de certo tipo de compromiso pretendidamente místico ou heroico militante cuxa finalidade sería a salvación do home relixioso, por unha banda, ou do home político e social pola outra, non sendo en realidade ambas cousas máis que a afirmación fanática e brutal da máis baixa necesidade mediante a que se exclúe toda a fonda e verdadeira actividade do espírito creador.
Resulta obvio declarar que nada do exposto até aquí implica negar a continuidade do pensamento nin da cultura na súa significación máis fonda. Trátase simplemente de sanear de residuos regresivos un herdo viciado de anacronismo, alleo xa no tempo do seu nacemento, canto máis na etapa da súa liquidación, aos electrizantes conflitos do espírito e a intelixencia que testemuñan toda lexítima contemporaneidade.
Buscando entre eses nomes que tratan de permaneceren, ou que aínda permanecen polas razóns expostas, preparando a un numeroso grupo de representantes menores da actual xeración para a admiración servil capaz de garantir a propia continuidade, e non precisamente por esa ansiedade metafísica moi respectábel que transcende pola súa esencia os extremos da groseira vaidade, ocórrenseme por agora, e entre outros, os nomes de Francisco Luís Bernárdez e Ricardo Molinari. Quizais resulten tan responsábeis como eles mesmos da confusión, ou máis, os «xoves poetas» ansiosos de competiren nesa vergonzosa carreira de submisión [obsecuencia], cegueira e estupidez na que parecen máis dispostos a adularen que a traballaren, máis inclinados a imitaren que a crearen, a consagraren que a reclamaren o seu propio lugar no espazo.
O CASO BERNÁRDEZ
É xusto declarar que Bernárdez se mostra abondo recatado no que respecta á súa propia publicidade. Mais non sei porque tipo de desconcertantes circunstancias, o seu nome aparece con frecuencia cando a maioría dos «críticos ou antólogos» se abocan á tarefa de recompilar valores para procederen á súa consagración dentro da traxectoria da nosa poesía. Ese é precisamente o misterio que tratarei de desvelar. Fóra desa admiración un pouco contemplativa de que goza Bernárdez, é tamén necesario sinalarmos que ninguén, ou moi poucos, son os que se deixan tentar pola liña poética que Bernárdez propón a través da súa obra. Nese aspecto a súa influencia é case que nula. Non inflúe nin ten continuadores. Polo tanto, a súa perigosidade é moi relativa. Mais o seu prestixio pode desorientar senón xa aos fabricantes de poemas, si aos lectores autodidactas ou ás mocidades que se fan baixo a admonición das casas de estudos secundarios e superiores. En consecuencia, non está de máis situar rigorosamente a actividade e a significación de Francisco Luís Bernárdez no noso medio.
En primeiro lugar, síntome na obriga de testemuñar que Bernárdez non é un plaxiario desaprensivo, nin sequera un imitador máis dos tantos que teiman en escamotear, con habilidade de prestidixitadores, os rastros dos creadores que saquean, nada ten a ver nin cos místicos nin cos teólogos. Nin tampouco coa poesía. A súa puerilidade non ten antecedentes. Talvez puiderámolo achegar aos redactores deses manuais de divulgación do catolicismo que se usan nas escolas infantís de ensino relixioso; mellor aínda cos cursiños de catecismo ditados polos membros dalgunha congregacións cando preparan os nenos para recibiren o sacramento da primeira comuñón. É o divulgador por antonomasia. O guía de turistas da fe. Tanto nos mostra como se celebra unha misa como nos explica a ruta e as peripecias do Gólgota. Tan pronto, e sempre con linguaxe directa e moderada, nos refire os feitos dos apóstolos, como nos transfire as interpretacións que do antigo testamento fan os doutores da Igrexa. Quere revelarnos a verdade revelada por temor de que nos resulte un tanto escura. Así tamén nos explica de que maneira un xentil ou un pecador mereceu mediante un acto de contrición, ou de sacrificio, ou de cegueira, pasar a engrosar as páxinas do santoral. É o biógrafo en escala reducida do obvio. O gacetilleiro da Santa Sede. O mesmo nos pode informar sobre as Táboas da Lei, desconfiando de que coñezamos os dez mandamentos, como pode testemuñar que en efecto Xesus Cristo naceu nun cortello de Belén. Tal sarta de simplezas e lugares comúns como os que manexa Bernárdez pretenden disfrazarse co prestixio dun pensamento católico cuxa discutíbel importancia non intentaremos dilucidar aquí, mais que, indubidabelmente, cobra aspectos eminentes a través de mentalidades robustas e conciencias apaixonadas coma as de Bernanos, ou Claudel, ou Eliot, ou os mesmos Graham Greene e Mauriac nunha dimensión xa máis sospeitosa; sen esquecermos tampouco os representantes do pensamento existencialista cristián tales coma Chestov, Berdiaeff, Marcel, etc., por non citarmos senón á xeración inmediata anterior á que el pertence. (Nótese que me refiro a homes dunha etapa xa transcorrida cronoloxicamente mais cuxo pensamento non só non conseguiu superar Bernárdez –sería absurdo crelo–, senón que nin sequera alcanzou a comprender.)
Asumiría Bernárdez o papel de fanático, de unanimista exacerbado, cuxo rol xoga Claudel exaltando a materia en procura desa versión total do home, da natureza, da humanidade enteira entregada á tarefa de se recoñecer en Deus e máis nada que nel? Animaríase a se internar en medio dese «tembladerar»[2], por intres nauseabundo, que é o home de Bernanos librado ás súas propias bestas e non obstante consciente das súas miserias, ansioso por se achegar a ese Deus que ama, perdido no labirinto do seu desconcerto cuxo fío condutor capaz de levalo á salvación nace da violencia dese mesmo amor que o supera? A decadencia a corromperse, a lenta inmersión dalgúns refinados e aristocráticos personaxes de Bernanos afundíndose nese mundo en descomposición, resto dun antigo esplendor sempre irrescatábel, seguramente intimídao? E que dicir dos pistoleiros, dos suicidas, da frustración, dos personaxes de Graham Greene que buscan a Deus entre o estoupido dunha pistola e o crime, ou o desexo ou o terror que espreitan á volta de cada recanto. Para que seguir. Todo iso horroriza o puro e inocente corazón de Bernárdez. Xa o di el en «Hogar», unha das composicións do seu libro Alcándara: «Y tiene la sencillez de campo. / Sencillez de ropa de lino, / Sencillez de pan de centeno…», etc… . Esa é a súa profesión de fe á que permanecerá fiel polo resto da súa vida e da súa obra. Non chegou á Igrexa nin pola crise nin polo transo. Chegou pola educación e a moderación dos sentidos. Nada de arriscar a alma. Toda paixón desmedida é condenábel. Aínda a que apunta a Deus. Para ser crente abonda con acreditar. E se se é ortodoxo non hai conflito. Un home que non ten conflitos está contento co seu destino, e se está satisfeito do seu destino está en bos termos con Deus. Todo o luxo que pode permitirse un verdadeiro católico é certa melancolía moderada, nostalxia do Edén Perdido, e un malestar físico que atinxe máis á fisioloxía que ao espírito. Un ten, por exemplo, dereito a se queixar dun amor frustrado, acaecer terrestre suxeito ao libre albedrío, ou dunha dor de moas, pero coidado con tratar de xulgar a obra de Deus ou das institucións que o representan neste mundo de tránsito no que estamos obrigados a apurar os anos existencia física. De aí o seu gran respecto por todos os valores consagrados: a Igrexa, o matrimonio, o fogar, a patria, a bandeira, a virtude, o amor filial, etc.
Mais non sempre Bernárdez ten á relixión e a súa consecuencia, a fe, como motivo dos seus temas versificados. Ás veces fai outras cousas. Poemas de amor, por exemplo. (Estar enamorado, La ciudad sin Laura…) Ou cancionciñas inocuas, humildes e parvas. Ou aínda sonetos de máis rigor retórico que clásico. Mais non hai que esquecer nunca que el é sempre simple, casto, cauto e narra con naturalidade e superficialidade. Que alguén afirme que non é poeta porque carece da facultade de transfigurar, de conmover, de electrizar, de persuadir, de comprometerse. Bah!, o que ocorre, diría: «é que (ignora que el) non quere facelo». Respecta as categorías tal como as propón o abate Bremond. O estado superior do home é o relixioso. A poesía, malia a súa proximidade co estado de graza, é vaidade en acción dos poetas. Só se xustifica na medida en que estea dedicada ao servizo de Deus e da súa gloria entre os homes. De todos os xeitos, el ten o ceo asegurado e iso é o que importa. Quizais sería bo aconsellarlle que cambiara a pluma, a máquina de escribir ou calquera dos instrumentos que use para confeccionar os seus mal chamados poemas, polo hábito eclesiástico. Mais en última instancia e el quen decide sobre a súa salvación e a mellor maneira de servir a Deus e a súa difusión entre os pecadores, seus irmáns. Por agora a súa resolución é firme. Ben demostra ao longo de toda a súa obra que non teme os lugares comúns, o prosaísmo, a retórica, o trivial, a esmagadora repetición infinita das maneiras de expresión, as vulgaridades, os ripios. Segundo o que seguramente cre Bernárdez, a linguaxe pedestre é a que mellor chega ao corazón e polo tanto a máis apropiada para tender a ponte entre o creador e as súas criaturas. A súa orixinalidade radica precisamente en non tratar de ser orixinal. Ou en non poder; obxectivamente dá o mesmo.
Para ilustrarmos unha das afirmacións feita até aquí, a da súa adhesión á retórica máis primaria e ao lugar común sen redención, adhesión que aparece en todos os seus libros demostrando a súa fidelidade a elas, imos transcribir algunhas frases illadas que demostran como combina os substantivos e os adxectivos, por exemplo. Velaí varias collidas ao azar: «Viento fugitivo», «Árbol sensitivo», «Pájaro cautivo», «Arroyo pensativo», «Profundo sentimiento», etc. E que dicir do seu celebrado e para moitos misterioso poema «El Buque»? Vou reproducir sen comentarios: «Me acerco a la ventana, / Para ver al causante del concierto / Por entre la persiana; / Pero me desconcierto, / Porque todo el jardín está desierto». E noutro lugar. «Sin perder un momento, / Busco resueltamente la salida / Y huyo del aposento. / Para que la subida / Que refiero no sea detenida». Ou aínda esta outra: «Sube de tal manera, / Entre sobresaltado y satisfecho, / Que ya desespera,/ Disparada del pecho, /Debido a que tropieza con el techo». Podería continuar así até transcribir case enteiramente as súas obras completas. Mais é tarefa tediosa. Ninguén aturaría tal mostra de insufríbeis trivialidades. Por iso decido concluír con Bernárdez. Xa é suficiente.
Letra y línea, nº 1, outubro 1953, p 3 e 7.
[1] Novela que, ao meu modesto parecer, tivo moi en conta Eduardo Blanco Amor ao escribir A Esmorga.
[2] As aspas son do tradutor
