‘O encargo do señor Castelao’, historia con h alto e h baixo

Eva Moreda.

O encargo do señor Castelao (Xerais, 2016), a última novela publicada de Luís Rei Núñez, é un exercicio interesante dentro dun subxénero que acadou ultimamente certa fortuna entre nós: a biografía novelada de persoeiros históricos galegos. Aquí preséntase, porén, cunha salvedade con respecto a outros exemplos que se cadra obtiveron (non de todo xustamente) máis atención crítica e de público ca este: Rei Núñez non se propón narrar a vida toda de Castelao, senón os seus últimos anos. Este tipo de biografías noveladas adoito deixan intuír unha intención pedagóxica comprensible (Son Rosalía, Castelao e xa non digamos Fontán ou Frei Rosendo Salvado figuras históricas coñecidas polos galegos na mesma medida que o son os seus equivalentes casteláns? Penso que non), que, porén, a miúdo remata por estragar a propia obra, convertida nunha serie de exemplos ilustrados dunha hipotética biografía canónica en lugar de procurar un pulo literario que se sosteña por si mesmo.

O encargo do señor Castelao non está, infelizmente, libre destas trabas, aínda que xa adiantarei que me parece que hai outros valores que ao cabo as compensan. Vemos unha teima do autor por encaixar datos, datas, personaxes: todo debe quedar perfectamente determinado e documentado, aínda que isto entre directamente en conflito coas ambicións literarias da obra. Por exemplo, ao pouco de empezar a novela, temos a Virxinia, a dona de Castelao, dicindo nun diálogo “En novembro de mil novecentos vinte e sete, só mes e medio antes da morte do noso fillo, Daniel marchou durante unha quincena a Francia”, o que realmente é algo máis propio dun libro de historia ca dun diálogo. Ou, noutro diálogo, “Escoitei (…) ese discurso de Ibárruri emitido dez minutos despois das doce da noite do dezaoito de xullo”: semella un pouco inverosímil esa memoria prodixiosa, ese xeito de expresarse, en persoas que por outra parte sabemos que andan a vivir situacións ben traumáticas.

Na narración, porén, cambia un pouco a cousa, aínda que os excesos tamén cheguen a facerse densos de máis en ocasións (“O certo, porén, é que pasan de trescentas as entidades galegas espalladas pola metrópole, que conmemoran con xantares os festexos da comarca ou da vila natal, e en todas lle piden un discurso nesas ocasións”). Cambia, digo, porque estes excesos se ven ou ben integrados no modo de contar de Rei Núñez, ou ben disimulados por este. É este un modo de contar, por outra parte, que está ben manexado e ademais xustificado literariamente. Veume á memoria, aínda que con reparos, Max Aub, que ademais Rei Núñez menciona no epílogo, entre outros moitos: hai un moverse entre a Historia con maiúsculas e a historia con minúsculas (por dicilo topicamente), entre os grandes protagonistas e os miles de individuos que sufriron igual pero hoxe se ven esquecidos (neste caso, os galegos que moi precariamente e con abondos sacrificios sostiveron a estrutura do Partido Comunista de España no interior do país cando os seus líderes marcharon ao exilio: non son nomes estes tampouco que saian moito cando facemos memoria histórica, por razóns que se poderán adiviñar). Esta visión da Guerra Civil e o exilio ten, por suposto, precedentes literarios e tamén historiográficos: aquí, o moverse entre eles trátase desde un punto de vista e unha perspectiva case xornalísticas, ou de libro de historia ben escrito: máis que novelado, está todo referido, desde unha certa distancia ademais (iso si, sen a acidez nin a falta de concesións que caracterizan a Aub: aquí é todo máis amable). Só ocasionalmente nos achegamos a Castelao e o seu contorno e aos galegos comunistas e oímos o que din, como pensan. E o artefacto as máis das veces –quitando as concesións á pedagoxía que citei antes– si que funciona: coido que está a clave no balance que xa dixen entre a historia dos grandes e a historia dos pequenos, e nunha sensación tamén de que, por moito que se nos presenten moreas de datos sobre Castelao, en realidade nunca chegamos a coñecelo de todo.

♦O encargo do señor Castelao, de Luís Rei Núñez, Xerais, 2016. 320 páxinas. ♠18,30€