O Imperio Secreto de Álvaro Cunqueiro

Xesús González Gómez.

Ao longo de máis de quince anos (de 1959 a 1976), Álvaro Cunqueiro publicou en diversos xornais e/ou revistas una serie de artigos (uns trinta) nos que falaba do Imperio Secreto. Quen primeiro reparou nesta serie de artigos foi «a profesora Montserrat Mera Fernández no último capítulo da súa obra El envés como columna original en la prensa española (Deputación Provincial de Lugo, 2007), segundo conta Miguel González Somovilla no limiar que lle puxo a O labirinto do Imperio Secreto. Vinte artigos (1959-1976) da serie xornalística máis enigmática de Álvaro Cunqueiro, publicado ao rematar o pasado ano pola Casa-Museo Álvaro Cunqueiro, de Mondoñedo, na colección Selva de Esmelle, que dirixe Armando Requeixo.

González Somovilla, que a inicios do 2020 ano dera ao prelo a edición de Al pasar de los años. Artículos periodísticos (1930-1981), de Álvaro Cunqueiro (Madrid, Fundación José Antonio Castro), entrega agora estes vinte artigos cunqueiriáns e mételles un informativo e interesante prólogo no que explica, sempre ambiguamente, porque de certo, como dá a entender o prologuista, non hai nada, a «xénese» do Imperio Secreto. O mindoniense, lembra o curador do volume, nun artigo publicado en Faro de Vigo o 16 de xuño de 1964, comenta o libro de Georges Balandier Anthropo-logiques, publicado ese mesmo ano: «Lo más curioso, y para mí nuevo de lo que enseña Balandier, son los que él y otros antropólogos llaman rituales de inversión en determinadas sociedades africanas. (…) El ritual de inversión prueba que todas las sociedades viven sub conditione, que todas son problemáticas. Ya lo había intuido Paul Valéry y yo me había aprovechado del escritor francés para elaborar algunas historias políticas y sociales de un imaginario Imperio Secreto». «Porén, continúa González Somovilla, non foi Paul Valéry (1871-1945) o inspirador do primeiro Imperio Secreto cunqueiriano senón un coetáneo seu, prolífico escritor e agudo analista dos seus poemas: o profesor e filósofo Émile-Auguste Chartier (1868-1951), máis coñecido polo pseudónimo de Alain» (p. 17). Exactamente, nun artigo do filosofo francés Alain publicado no nº 182, correspondente a novembro de 1928, da Nouvelle Revue Française, número do que se reproduce a portada (p. 16), como ben indica, indo ás fontes, o prologuista. O artigo, neste número da NRF, non leva título, só o xeral da colaboración deste filósofo na revista fundada, entre outros, por André Gide: «Propos de Alain». O artigo foi recollido posteriormente, informa González Somovilla, en volume (Propos, París, Gallimard, Bibliothèque de la Pléiade, 1956, con prólogo de André Maurois) co título de «Éloge de l’esclavage» (Eloxio da escravitude). Esta constatación vén dada polo propio Cunqueiro no primeiro artigo da «serie»: «El Imperio Secreto y los esclavos», publicado en La Noche o 10 de decembro de 1959, incluído nesta escolma e tamén reproducido facsimilarmente neste libriño (p. 42), no que o mindoniense escribe: «El discurso paternalista, y fundamentalmente filantrópico, del político sudafricano, reproduce, case a la letra, un propos de Alain, publicado en la NRF en noviembre de 1928» (o subliñado é noso).

O porqué deste «subliñado» é o seguinte. O artigo de Cunqueiro foi anteriormente recollido no volume “Los días” en  La Noche  (Santiago de Compostela, 1959-1962), publicado por Librería Follas Novas, de Compostela, en edición de Luis Alonso Girgado e Lorena Domínguez Mallo, coa colaboración de Arsenio Iglesias Blanco, p. 104-105. Pois ben, nesta edición no canto de sudafricano, que se le no orixinal facsimilado no presente libriño, o/a lector/a que coñeza o artigo pola edición Follas Novas lerá sudamericano. Un, eu, pode pensar que o/a transcritora (os responsábeis da edición, se eles foron os transcritores…) naquel momento sufriu un lapso, cousa, no fondo, comprensíbel: acontécelle á/o mais pintada/o. Mais se se le artigo tal como se publicou no seu día no xornal compostelán e transcribe González Somovilla, e o compara coa edición Follas Novas, entón saberá que o lapso non existe, senón, simplemente,  trátase dunha cousa que se adoita denominar, ou adoitaba denominarse, incompetencia. [Non vou sinalar máis erros nesta edición, nin dicir palabra sobre as, como mínimo, «alucinantes» notas –por certo, precisamente foi Alain quen dixo aquilo de «inútil coma unha nota»– que lle espetan, só me centrarei neste artigo.] O lector, a lectora, do presente folleto no inicio do segundo parágrafo, tal como transcribe o artigo González Somovilla, le: «Leyendo un discurso de un bóer segregacionista […]», cousa que soa ben e, ademais, é, digámolo así, historicamente correcto. Logo, por ese exercicio comparativo que o/a lector/a se impuxo, vai á edición de Follas Novas, e entón o lector ou a lectora, nese momento, frega fortemente os ollos, porque acaba de ler: «Leyendo un discurso de un buen segregacionista [….]»; inmediatamente despois vén o do político sudafricano/sudamericano. O lector, a lectora, continúa a ler sen sobresalto ningún o artigo cunqueiriano até chegar ao ultimo parágrafo, que na edición de González Somovilla, correctamente tanscrito o texto do xornal compostelán, lerá: «El bóer discurseante dice que más de dos terceras partes de la población humana tendrían que envidiar a la población negra sudafricana si ésta se sometiera al control de los blancos que gobiernan Johannesburgo, y que hay varias esclavitudes, entre ellas la bien entendida, que es la que él pretende establecer en el Cabo». Entón, lector ou lectora vai á edición de Follas Novas, e no canto do bóer discurseante quen fala é un buen discurseante, un Demóstenes como quen di. Un artigo, no que o seu autor usa dunha fonda ironía para atacar os bóer e mais o apartheid, que se converte, por arte da incompetencia, nun artigo a favor do apartheid… Continuemos co que nos trae.

Despois de demostrar quen foi o inspirador do (primeiro) Imperio Secreto, González Somovilla di que, non obstante, «non hai que descartar que Cunqueiro lera así mesmo textos de Valéry –autor dunha poética e ensaística inxente– que influísen noutras entregas do Imperio Secreto, pero a inicial– incluída a denominación Imperio Secreto –débese a Alain, segundo todos os indicios» (p. 18-19). Habería que estudar esa posíbel influencia de Valéry nestes artigos cunqueirianos –e noutros. Eu penso que esa influencia existe nalgúns destes artigos. Unha influencia, por así dicilo, «ideolóxica». Todos sabemos que ao poeta francés moitos dos seus «estudosos» o denominan «anarquista de dereitas». Un oxímoro, ou, como se dicía antes, unha contradición nos termos, e un insulto aos anarquistas. Segundo estes diferenciadores entre anarquistas de dereita e anarquistas de esquerda, os primeiros afirman que a anarquía presente é mellor que calquera futura orde que veña; os de esquerda serían os que afirman que calquera anarquía futura sempre será mellor que a orde actual, etc^[1]. Pódese consultar o libro publicado pola Editorial Tusquets, Paul Valéry, Los principios de an-arquia pura y aplicada (Barcelona, 1987. Tradución e notas de Félix de Azúa). Malia o que nos queiran explicar uns e outros, Valéry non era un anarquista, era un conservador, ás veces fondamente reaccionario: léase Regards sur le monde actual, o que non é óbice de que ás veces o seu pensamento fose lúcido e certeiro, como pasa, por exemplo, con Cioran, Joseph de Maistre, Carl Schmitt ou mesmo Donoso Cortés.  Non debemos esquecer que Valery foi anti-drefuysard, que cotizou para lle erguer unha estatua ao coronel Hubert-Joseph Henry, que se suicidara logo de se descubrir que foi o autor dos falsos documentos que implicaban a Dreyfus na espionaxe a favor de Alemaña. No citado libro Regards sur le monde actuel, o lector pode dar co ensaio «A idea de ditadura», que foi o prólogo que lle meteu ao libro do propagandista salazarista Antonio Ferro, Salazar. Le Portugal et son chef, etc. Cabe lembrar que a primeira carta de La crise de l’esprit, publicado na NRF en agosto de 1919 se inicia coa frase abondo coñecida hoxe: «Nous autres, civilisations, nous savons maintenant que nous sommes mortelles.» Cousa que xa se sabía, mais que ninguén sen atrevía a recoñecer, e que unha idea que, no fondo, provén do sumamente reaccionario Joseph de Maistre. Valéry, como ideólogo, puido influír en Cunqueiro e nestes artigos sobre o Imperio Secreto.

Penso que Adorno, nese brillante ensaio titulado «Desvíos de Valéry», atinou completamente cando escribe: «A súa aversión [a de Valéry] á política como técnica de dominación e como forma da ideoloxía vai máis alá dese engagement que tan farisaicamente se lle predica ao artista. Todo o que se semelle ao ça ne me regarde pas [iso non me incumbe] do individualista parisiense fraterniza en secreto coa anarquía», e páxinas máis adiante engade: «En Valéry o momento da tradición coincide co momento cartesiano e racionalista e a autocrítica do cartesianismo é irracionalista»^[2]. Noutras palabras, todo o que vaia máis alén da «razón instrumental» é puro irracionalismo (ser drefuysard, ser de esquerdas, etc. –por outra banda, quizais, como afirma Tardewski, un dos personaxes de Respiración artificial, de Ricardo Piglia: «¿Qué relaciones había, o mejor dicho, qué línea de continuidad se podría establecer (fue lo primero que pensé esa tarde) entre el Discurso del método y Mi lucha? […] Los dos libros, pensé, dijo Tardewski, eran un solo libro, las dos partes de un solo libro escrito con la distancia de tiempo necesaria entre uno y otro para que el desarrollo histórico hiciera posible que sus ideas se complementaran[…]»^[3]). Se a autocrítica do cartesianismo é a irracionalidade, dentro desa irracionalidade hai que colocar non só o socialismo, o comunismo ou o anarquismo, senón a mesma idea de democracia. Velai, en certo modo, o pensamento – racional– de Valéry; pensamento que o conduciu directamente a prologar un libro en loanza do ditador portugués Oliveira de Salazar. O que non é obice para recomendar, agora, cando se compren os cento cincuenta anos do seu nacemento, a lectura da súa obra, mesmo da súa poesía, aínda que recomendaría, sobre todo, a lectura do seu Monsieur Teste.

Un dos ensaios recollidos no citado Regards sur…, «De l’histoire», comeza cun parágrafo que eu estou seguro podería asinar Cunqueiro –cando menos o Cunqueiro de Un hombre que se parecia a Orestes e de Vida y fugas de Fanto Fantini, e dalgúns dos artigos que se recollen no presente libriño, e doutros máis–: «A historia é o produto máis perigoso que elaborou a química do intelecto. As súas propiedades son ben coñecidas. Fai soñar, embriaga os pobos, xéralles falsas lembranzas, cultiva as súas vellas chagas, atorméntaos no seu repouso, condúceos ao delirio de grandezas ou ao de persecución, e volve as nacións amargas, soberbias, insoportábeis e vas.

»A historia xustifica o que se queira. Non ensina rigorosamente nada, porque contén todo e dá exemplos de todo»^[4].

Aínda que González Somovilla deixa a fiestra aberta –cousa que con Álvaro Cunqueiro como escritor é sempre moi prudente, e mesmo conveniente–, pódese afirmar que a posíbel influencia de Valéry na creación (sic) do Imperio Secreto cunqueiriano, se existe, é soamente, ou simplemente, ideolóxica. Nos imos rastrexar aquí esas influencias, mais pode ser un traballo gratificante, e mesmo divertido, de facer.

Mais continuemos co tema principal. É dicir, co presente libriño e, de momento, o seu limiar. Nas páxinas 22-25, o prologuista, moi sucintamente, mais con seguridade e certeza, describe o Imperio Secreto, as súas institucións, as súas dinastías, etc. Imperio Secreto que puido ser, que non foi, como ben avisa con outras palabras González Somovilla, o punto de partida para unha utopía (ou unha distopía, como considera o prologuista a un dos artigos cunqueirianos: «Historia de una fiesta»), pero que talvez non deixe de ser unha, seguindo coas topías, unha a-topía, pero non nos enredemos. Como ben escribe o prologuista e curador, estes vinte artigos recompilados, «ordenados cronoloxicamente, teñen entidade e interese por si mesmos, un a un. Non constitúen un relato lineal e acabado do Imperio Secreto, pero manteñen bastante coherencia e comparten unha mesma visión do mundo, a de Cunqueiro e as súas circunstancias […]. É moi verosímil que Álvaro […] nunca tivese intención de escribir unha obra pechada do Imperio Secreto, con principio e final, e que tan só pretendese con estas crónicas buscar un escape xornalístico e un xogo literario en diferentes momentos da súa vida profesional» (p. 15). Sexa como for, continúa o prologuista, este xogo literario, «este divertimento permitiulle a Cunqueiro crear, sen mais límites que os da súa fantasía, os modelos de organización social, cultural e política dun universo ideado ao seu antollo e á súa medida» (p. 15) –tal vez e nestes modelos onde está presente a influencia de Valéry, na intuición deste, segundo o escritor galego, de que todas as sociedades «viven sub conditione». Das intuicións de Valery, recollidas tanto en Regards… como en La crise de l’esprit e nos diversos volumes (oito), espallados os traballos aquí e acolá, de Varieté, e nos dous de Tel quel, penso que se pode tirar a organización deste Imperio Secreto cunqueiriano. Mais tampouco debemos pornos grandilocuentes.

Gonzalez Somovilla di moi ben que estes artigos puideron ser para o escritor galego un divertimento. Un escapismo, por así dicilo. Tamén puido ser que nun momento determinado pensase facer unha «novela», unha fábula que se desenvolvese nese Imperio Secreto: cousa esta que nunca saberemos. Tamén, como apunta o prologuista, pode ser que Cunqueiro quixese ironizar sobre cuestións diversas, sobre todo políticas, dunha sociedade determinada: a española. (Nun dos artigos, o Senado bérralle a un orador: que fale en cristián!, frase que aínda se pode escoitar cando alguén fala publicamente nun idioma que non sexa o castelán.) É dicir, en todo o caso, nalgúns destes artigos o escritor galego bota man da «chinoiserie». A chinoiserie foi un «invento» da Europa do século XVIII, sobre todos dos ilustrados, cando estivo suficientemente segura do seu lugar no centro do mundo como para poder facer deses exotismos un epifenómeno europeo. Pero, ademais, esas excentricidades tiñan unha función de utopía: pór noutros escenarios as críticas que a razón ilustrada aínda non podía exercer no propio país. Eran, con todo o peso da expresión, contos filosóficos: fábulas con ensino moral. No entanto, Cunqueiro, as obras de Cunqueiro e, bien sûr, a maioría, por non dicir todos, non conteñen ensinanza ningunha, si, contra o que se poida pensar, unha moral, sendo, por outra banda como o é o de Mondoñedo, un escritor que podiamos tachar de «amoral».

Quedaría un último suposto do porqué desta «invención» do Imperio Secreto. Un escritor que debía artellar cada semana case un artigo ao día, ou máis ás veces, nalgún momento puido sentirse bloqueado. Ou que o bloqueo o asexaba. Para fuxir a ese bloqueo, para «obvialo», para «canealo», para entregar o artigo do día sen baixar ou reducir a «calidade» do escrito, talvez Cunqueiro inventou ese Imperio Secreto porque nun momento lle veu á lembranza o artigo de Alain, ou releuno (observe o/a lector/a que dá a data exacta da publicación do artigo trinta anos despois da súa publicación na revista francesa, o que se non ten diante o exemplar da revista denota unha memoria case que prodixiosa), e pensou que de aí podía nacer un artigo ou máis, e, ao final, naceron uns trinta. Noutras palabras, talvez a invención dese Imperio Secreto foi un recurso cunqueiriano para cando sentise que o bloqueo aparecía, ou podía aparecer, ou o asexaba. Por outra parte, un exercicio curioso podería ser comparar algún capítulo de Vida e Fugas de Fanto Fantini con algún destes artigos recompilados por González Somovilla.

Caben, é verdade, moitas lecturas desta serie de artigos. Unha delas sería, por exemplo, considerar esta serie de artigos como un labirinto no que o lector/a lectora avanza a cada artigo por un camiño que pode levar ao final, mais ese final non existe, xa que cada artigo forma un ou máis labirintos novos. Só nos queda, polo tanto, lectores e críticos, intentar chegar ao final, mais sabendo, como avisaba Walter Benjamin en Zentral Park, que «o camiño do que intenta chegar ao final debuxara facilmente un labirinto», e ese labirinto, dicía inmediatamente antes o filósofo alemán sería, como todo labirinto, «a patria do que dubida», é dicir, a verdadeira patria da muller/do home /moderna/o. Talvez ese Imperio Secreto era para Cunqueiro a verdadeira patria do home moderno.

Para acabarmos, só cabe recomendar a lectura destes artigos de Cunqueiro, e toda a obra do escritor galego, no noso idioma como en castelán, este 2021, a corenta anos do seu pasamento e cento dez do seu nacemento.

^[1] Para unha caracterización do anarquista de dereitas, véxase Pascal Ory, L’anarchisme de droite ou du mépris considerée comme une morale, le tout assorti de réflexions plus générales, París, Éditions Grasset et Fasquelle, 1985. Iso si, a caracterización é do «anarquista de dereitas» francés.

^[2]  Th. W.Adorno, «Les écarts de Valéry», in Notes sur la littérature, París, Flammarion, col.Champs, 1999, p. 104 e 117, respectivamente.

^[3] Ricardo Piglia, Respiración artificial, Seix Barral/Biblioteca Breve, Buenos Aires, 1994, p. 187-188.

^[4] Paul Valéry, «De l’histoire» en Regards sur le monde actual, París, Gallimard, 1962, p. 40.