O misterio de ‘Vogais’, de Rimbaud, e dunha recensión en ‘La Noche’

Xesús González Gómez.

Un dos poemas de Arthur Rimbaud que ocupou, e ocupa, a críticos e eséxetas, é o famoso soneto titulado Vogais. Velaí o orixinal francés.

VOYELLES

A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu: voyelles,

Je dirai quelque jour vous naissances latentes:

A, noir corset velu des mouches éclatantes

Qui bombinent autour des puanteurs cruelles,

Golfes d’ombre; E candeurs des vapeurs et des tentes;

Lance des glaciers fiers, rois blancs, frissons d’ombelles;

I, pourpres, sang craché, rire des lèvres belles

Dans la colère ou les ivresses pénitentes;

U, cycles, vibrements divines des mers virides,

Paix des pâtis semés d’animaux, paix des rides

Que l’alchimie imprime aux grans fronts studieux,

O, suprême Clairon plein des strideurs étranges,

Silences traversés de Mondes et des Anges:

–Ô l’Omega, rayon violet de Ses Yeux![1]

Este soneto (como moitos outros «poemas») de Rimbaud foi explicado de mil e unha maneiras, moitas son enxeñosas, mais, en realidade, ningunha convincente. Louis Forestier, na edición que fixo da poesía completa de Rimbaud –edición que leva un inesquecíbel prefacio de René Char–, escribe o seguinte a respecto deste soneto: «Dende hai algún tempo, Rimbaud descubriu todo o partido que se pode tirar da palabra: signo ou obxecto que non traduce soamente (ou non do todo) realidades exteriores, senón que permite que aparezan imaxes intuitivas e persoais que son, xa, ‘iluminacións’. O problema de Voyelles non é saber porque A é negro, é admitir que A é un obxecto co que se pode xogar, ao que se lle pode dar diversos valores arbitrarios nunha especie de álxebra da linguaxe. O que intenta o vidente é crear unha nova lingua, cuxa constitución aínda está «‘latente’»[2]. Non imos nós, agora, entrar nesa leira… inacabábel. Só dar unha curiosa noticia.

O 8 de decembro de 1962, na páxina terceira, «Artes y letras», do vespertino compostelán La Noche, Ben-Cho-Shey asinaba (en galego) unha recensión de Os biosbardos, de Eduardo Blanco Amor; Manuel Rabanal falaba dun libro de poemas dun tal Pedro Echevarría Bravo; Benito Várela Jácome, nun artigo titulado «La nueva novela extranjera, en versiones españolas», á parte de facer pequenas recensións de Insegura felicidad, de Alfred Kern e de Gato escaldado, de Stig Dagerman, daba unhas pautas do que se deu en denominar «relato obxectivo» francés ou nouveau roman[3]; o escrito de Varela remataba na páxina dez. A páxina completábase cunhas cantas noticias literarias e un interesante, malia o último parágrafo, artigo… sen asinar. O artigo, inserido dentro da rúbrica «Vagar», titulábase: «La atrocidad literaria. Polémica sobre las ‘‘Vocales’’ de Rimbaud. Traducimos tal artigo ao galego:_

A ATROCIDADE LITERARIA

Polémica sobre as ‘‘Vogais’’ de Rimbaud

Hai poucos meses levantouse en Francia –en París– unha forte tormenta literaria aínda non do todo extinguida. O motivo foi a aparición dun traballo en que se pretendía “explicar”, mediante certa clave, o famoso soneto de Rimbaud, “Vogais”. Todos lembramos os versos que abren e fundan unha longa lista de enigmas: A negro, E branco, I vermello, U verde, O azul: vogais, / Direi algún día os vosos nacementos latentes… Por que estas cores? Por que o A ten que ser negro, o I vermello, ou o U verde? Que “significa” todo isto se é que significa algo?

Rimbaud é un poeta difícil, esotérico, cabalístico. E, de máis a máis, xenial. E, aínda, por máis de a máis, dun talento excesivamente precoz. Cando compuxo o soneto “Vogais”, un dos máis extraordinarios e perfectos da literatura francesa, tiña exactamente 17 anos. O difícil do texto únese aquí co heteróclito da personalidade. Por iso, dende que o soneto foi publicado –hai máis ou menos 70 anos– até hoxe, os incondicionais do “adolescente visionario” estiveron preocupados por descifralo. Hai hipóteses para todos os gustos. O escritor Mannoni[4] revisa recentemente algunhas delas: Revelación dunha verdade descoñecida ou xa esquecida, a saber que as vogais teñen , realmente, “cores” (audición coloreada). Que se trata, máis ben, de correspondencias místicas, de pura alquimia verbal. Ou, finalmente, que o segredo sería de índole máis modesta e cotiá: a existencia dun silabario infantil coas letras iluminadas. A lembranza escolar inconsciente emerxería máis tarde na forza lírica do poema. Pero a carón deste tipo de explicacións habería outro, máis arriscado, segundo o cal as vogais non se considerarían xa como “sons” e si como “carácteres formais”. A esta clase de aclaracións pertence o ensaio que comentamos.

Dúas audacias hai nese traballo. A primeira consiste en que non se limita a “aclarar” o que o soneto mostra –“A negro, E branco”, etc.– senón que propón outro texto, outra lección distinta. Esa lección sería terribelmente sensual e estaría como oculta baixo a brillantez críptica dos versos. E estes, á súa vez, non serían, en última instancia, mais que un brasón do corpo feminino. Velaí o segundo e máis perigoso avance da tese moderna. Tanto que o estudo foi publicado nunha Revista de minorías e apareceu só asinado coas iniciais do autor.

Xa o asunto na rúa, o incógnito foi descuberto. Tratábase nada menos que do profesor dun Liceo feminino de Vichy, o señor Roberto (sic) Faurisson. Entón comezou o escándalo. Houbo protestas a centos. Dos pais das alumnas que consideraron todo isto como altamente inmoral. Do bo lector medio irritado pola “demolición” erótica do egrexio soneto, (“É que non nos quedan tantas cousas das que poidamos mostrarnos orgullosos aos ollos do mundo… como para non silenciar semellantes ideas?”), etc., etc. Tras o escándalo veu a polémica, a acendida polémica. A un lado, os partidarios da exexese profesoral. Ao outro, os detractores. Entre os primeiros, algún de tanta importancia como André Breton, gran xefe do surrealismo, que admite, en parte importante, as teses faurissonianas. Igual acontece con Devay, con Sabatier, con Adam[5]. No campo oposto inscríbense De Vilaine[6]: –“Lixar, sempre lixar!” E, moi enerxicamente, René Etiemble[7], a máxima autoridade actual sobre Rimbaud: “O carácter paranoico destas interpretacións dispénsame de perder o tempo xulgándoas.”

A polémica continúa. Parece, non obstante, que as ocorrencias do Profesor perden creto ao mesmo tempo que a discusión suscitada por elas amplía o seu perímetro e adquire maior transcendencia. Agora xa se trata de estabelecer a lexitimidade da «interpretación» poética. Quizais o hermetismo rimbaudiano, por si só xa sexa un valor lírico. E quizais clarificalo supoña, sen máis, a súa destrución.

Mais a arte europea está a tornarse escura, tebrosa. Aínda que a etapa do hermetismo está superada, non obstante a ela sucedeu, rápida e irresistíbel, a etapa metafísica. Tamén difícil, sombría e ardua de entender.

Mentres tanto, que ocorreu aquí en Galicia, terra nutricia de poetas? Aquí a poesía continúa case sempre camiños europeos. Tivemos e temos de todo. Dende a poesía social –aí está, se non, o noso estupendo Celso Emilio Ferreiro– até a poesía existencial, complexa e alquitarada. Pero, e o hermetismo? Por que os galegos, dados á veladura me á clave non producimos líricos aos que se puidese “explicar” mediante un segundo texto? Ou é que quizais, quizais, ese segundo textos cambiou de sentido? Lanzamos estas preguntas aos nosos creadores. Eles teñen a palabra.

De todas as formas, unha cousa é evidente: que o nosos poetas, os nosos magníficos poetas, con hermetismo ou sen el, non dan pé, afortunadamente, para comentarios escabrosos, para a pura, primaria e obsesiva atrocidade. Aquí a lírica, con angustia ou sen angustia, non roza a pornografía.

A todas luces está claro que o autor deste artigo lera o número 23,correpondente ,ao segundo trimestre de 1962, da revista Bizarre, que se dedica a «O caso Rimbaud», e que recolle as reaccións ao traballo de Faurisson citado no artigo de La Noche. O escrito deste último, «A-t-on lu Rimbaud?» (Limos a Rimbaud?) aparecera no número 21/22 (cuarto trimestre de 1961) da devandita revista, que o comentarista galego alcuma, acho que incorrectamente, de «revista para minorías». Era, en realidade, unha revista minoritaria, pero de grande interese artístico e literario que contaba, entre os seus colaboradores, nomes como Ionesco, André Breton, Raymond Queneau, Jean Paulhan, Boris Vian, Jean Dubuffet, Franz Hellens, Alberto Savinio, etc. A revista tivo dúas series, a primeira editada por Eric Losfeld, que publicou dous únicos números en 1953; a segunda, editada e dirixida por Jean-Jacques Pauvert, apareceu en 1955 e desapareceu en 1968, publicando un total de 46 números. Entre os seus números monográficos salientan os dedicados a Boris Vian, os loucos literarios, o surrealismo, Tarzán ou os monstros. E o titulado «L’affaire Rimbaud», que recolle diversos escritos sobre o escrito de Faurisson aparecidos en xornais, semanarios e revistas mensuais: Le Monde Etiemble-Faurisson), Combat (Henri Cazals), France Soir (Anne-Marie de Vilaine), Paris-presse (Jean-François Devay), France Observateur (o que hoxe é Le Nouvel Observateur; enquisa a: André Breton, Antoine Adam, René Etiemble, André Pieyre de Mandiargues), Arts Robert Sabatier), Rivarol, Les lettres françaises (René Lacote), Carrefour (Pascal Pia),  ou Les Temps modernes (Octave Mannoni), etc.

En Le Monde desenvolveuse unha pequena polémica entre René Etiemble e mais Faurisson. Etiemble, en certo modo, «se salió de madre», e así acusou a Faurisson de ser un oportunista, que xogaba coa demanda do gran público de material mais ou menos pornográfico e, por outra parte, o propio Faurisson, insinúa Etiemble, non sería máis que un «fríxido provedor de comestíbeis erotomaníacos para aqueles que “xa non poden f…”» A polémica arredor de «Limos a Rimbaud?», en realidade, como afirma Steve Murphy[8], foi «pouco beneficiosa para a lectura do texto». o único interesante, continúa, foi o escrito de Mannoni («Les besoins d’interprèter») en Les Temps modernes, en que o psicanalista (lacaniano, como se puido intuír), carga contra a «necesidade de interpretar» dos estudosos rimbaudianos. Non obstante, e deixando de lado que esta polémica fora inútil, cando menos serviu para afondar nunha liña de investigación (os aspectos sexuais de poemas de Rimbaud), que se non levou moi alén, cando menos deu visibilidade á sexualidade do poeta[9].

Faurisson, dez anos despois de publicar o seu escrito sobre Rimbaud en Bizarre, deu ao prelo A-t-on lu Lautréamont?[10], en que, por suposto, atacaba todos os intérpretes de Isidore Duccase que o precederan. Intérpretes que, estaba claro, non entenderan nada. Para Faurisson, Lautréamont-Ducasse era un «bromista divertido», un «alegre lunático» que escribiu «dúas fantasías heróico-cómicas» (Os cantos de Maldoror e Poesías) e para quen o Poeta encarnaba «a estupidez do pedante universitario», etc. Este «estudo» de Faurisson pasou con máis pena que gloria e ninguén lle fixo o mínimo caso: as estupideces son estupideces, e o A-t-on lu Lautréamont? era unha estupidez soberana. O «caso Faurisson», se tal caso houbera, estaba totalmente enterrado, malia que en 1977 tamén lle meteu man a Gérard de Nerval, e da súa persoa só se lembraban os seus antigos alumnos, se é que se lembraban, cando a mediados da década de 1970 se deu a coñecer como «historiador», negando tanto a existencia das cámaras de gas nos campos de concentración nazis coma a aniquilación dos xudeus de Europa Mais iso é outra historia. Para coñecela a fondo, é indispensábel o libro de Valérie Igounet: Robert Faurisson. Portrait d’un négationniste, Paris, Gallimard, 2023[11].

Acabo. Eu quería falar do anónimo escrito que apareceu en La Noche, de como o seu autor non só estaba ao tanto da poesía galega que se facía naquel entón, (non esquezamos que escribe: «Dende a poesía social –aí está, se non, o noso estupendo Celso Emilio Ferreiro», cando aínda non se publicara Longa noite de pedra), senón que estaba atento á poesía europea. Quen era este anónimo «escritor»? O 24 dese mesmo mes de decembro, publicábase no devandito xornal outro escrito na rúbrica «Vagar». Titulábase «La decepción de Arthur Koestler». Non sobre a que lle produciu o comunismo ao escritor húngaro de nación, senón unha nova decepción: a que lle produciu o pensamento oriental. Esta vez o artigo ía asinado coa inicial LI., e portaba unha Nota-bene que dicía: «Esperamos con verdadera curiosidad la encuesta y meditación consiguiente del Profesor Rabanal en torno al problema de las “Vocales” de Rimbaud. Mucho queda todavía por decir. Lo que nosotros apuntábamos es sólo un esbozo ultra-rápido de un inmenso tesoro de sugestiones. Las de Rabanal habrán de enriquecer –estamos seguros– todo lo que hasta hoy se sabe sobre el ingente enigma de la visión coloreada. Y prometemos diálogo cordial, si fuere necesario». É dicir, o primeiro escrito, o que nos traducimos non ía asinado por, penso eu, puro despiste, ou do autor ou do linotipista. Este segundo só cunha iniciais que poden ser L. I, e polo que escribe, e como o escribe (atento ao «segundo texto»), acho que existe un 95% de probabilidades de que fose Xosé Landeira Yrago (o Yrago só era cousa literaria), que logo demostraría todo o seu saber literario tanto nas páxinas de Grial (excelentes traballos sobre Camõens, Guimarães Rosa, Lima Barreto, Lorca, etc.) como nos libros pioneiros que publicou sobre Lorca en Galicia; ou sobre Álvaro Cunqueiro. Landeira, daquela, era chanceler da Embaixada española no Brasil, pero aquel mes de decembro de 1962 estaba en Galicia de vacacións, e o mesmo día en que se publicaba o escrito sobre a decepción de Koestler, na mesma páxina, aparecía un artigo titulado «La torre de Valle-Inclán», asinado por José Landeira Yrago. Por outra parte, Landeira é, se non me equivoco, «propietario» dun dato dentro da literatura galega: foi o primeiro en traducir algo de Mallarmé ao noso idioma, o soneto «Renovazón», publicado en La Noche o 17 de agosto de 1946, poema antecedido dunha excelente nota do propio Landeira: «Glosario de Mallarmé»[12]. Na nota, avisa de que neses momentos está a traducir dous poemas de do autor de Un lanzamento de dados: «L’Après-midi d’un Faune» e «Hérodiade». Que saibamos nós, esas traducións nunca viron luz.

Mais sexa ou non Landeira Yrago o autor destes dous escritos, un, melancolicamente, pensa que o autor puido ser o crítico de poesía que necesitaba a nosa literatura sobre todo de finais dos 60 até máis ala do primeiro lustro dos 70; crítico que non se deu –agás algunhas recensións de Basilio Losada. Crítico cuxa ausencia notou o desenvolvemento da nosa poesía de 1972 a 1977.

[1] (VOGAIS: A negro, E branco, I vermello, U verde, O azul: vogais, / Direi algún día os vosos nacementos latentes: / A, negro xustillo veludo de moscas brillantes / que zumban arredor de fedores atroces, / Golfos de sombra; E, brancor de vapores e tendas, / Lanza de altivos glaciares, reis brancos, calofríos de umbelas; / I, púrpuras, sangue cuspido, riso de belos labios / Na cólera ou nas borracheiras penitentes; / U, ciclos, vibracións divinas dos verdes mares, / Paz de prados sementados de animais, paz de engurras / Que a alquimia imprime nas grandes frontes estudosas, / O, Supremo Clarín cheo de estridores estraños, / Silencios atravesados por Mundos e por Anxos: / Oh, a Omega, raiola violeta dos Seus Ollos.

[2] Arthur Rimbaud: Poésies. Une saisón en enfer. Illuminations, París, col. Poésie, Ed. Gallimard, 1999, prefacio de René Char, Edición de Louis Forestier, p. 292.

[3] É curioso, cando menos, constatar que Varela Jácome e outros estudosos da novela do século XX denominen «relato obxectivo» as producións do Nouveau roman, cando escritores incluídos en tal tendencia afirmaban todo o contrario: Robbe-Grillet en 1961 –no momento en que se iniciaba o declive de tal produto narrativo– proclamaba que a característica da novela contemporánea era a subxectividade, Marguerite Duras, o ano seguinte, declaraba: «Só oír a palabra obxectividade, boto a correr», e había anos, Nathalie Sarraute teimaba nun «subxectivismo integral ou infrapersoal», etc.

[4] Octave Mannoni (1899-1989), máis que escritor, psicanalista, o escrito a que se refire o anónimo autor deste texto está incluído en Clefs pour l’imaginaire ou L’Autre Scène, primera edición de 1969 na colección Champ freudienne, colección dirixida por Jacques Lacan e publicada por Éditions du Seuil. Existe versión de peto, da mesma editorial, na colección Points, 1985. Hai tamén tradución ao castelán: La otra escena. Claves para lo imaginario, Buenos Aires, Amorrortu editores, 2013.

[5] Jean-François Devay (1921-1971), xornalista francés, resistente (cruz de guerra; medalla da Resistencia, etc.). Despois de traballar en diversos medios, creou o semanario Minute, que de dereita anti-gaullista acabou na extrema dereita. Robert Sabatier (1923-2012), escritor francés, autor de máis de 20 novelas e non sei cantos libros de poesía. Tamén escribiu unha historia da poesía francesa en nove grosos volumes. Antoine Adam (1899-1980), universitario francés, autor de diversos libros sobre historia literaria e autores como Verlaine e outros. Preparou a edición das obras completas de Rimbaud para a colección La Pléiade, da editorial Gallimard.

[6] Anne-Marie de Vilaine (1931-1993), xornalista e escritora francesa. Autoras de diversa novelas e libros de ensaio como La déraison antisémite et son langage, escrito en colaboración con Jean-Pierre Faye.

[7] René Etiemble (1909-2002), aínda que escribiu algunha novela, e as súas memorias en varios volumes (moi interesante o segundo tomo, La mort du petit père, é decir, Stalin. Etiemble militou no PCF até que se despediu del nos anos 1930, é coñecido, sobre todo, tanto polos seus libros sobre Rimbaud, entre os que salienta Le mythe Rimbaud (catro tomos), como por defender as literaturas extra-europeas. Está considerado como un dos pioneiros dos estudos de literatura comparada. Léase o seu libro publicado por Taurus, e esgotado hai anos, Ensayos de literatura (verdaderamente) general.

[8] Steve Murphy, Le Premier Rimbaud ou l’apprentissage de la subversión, Lyon, Presses Universitaires de Lyon, 1990.

[9] Steve Murphy, nas conclusión do libro citado na nota anterior fai un pequeno balance da critica que seguiu, máis ou menos, a esteira de Faurisson.

[10] Robert Faurisson, A-t-on lu Lautréamont?, París, Éd. Gallimard, 1972.

[11] Faurisson, no 2012, foi condecorado polo entón presidente de Irán Mahmoud Ahmadineiad, pola «coraxe» demostrada. En decembro do 2006, o francés participara na «Conferencia internacional para revisar la visión global del Holocausto», realizada en Teherán e patrocinada polo goberno iraniano. As conclusións de tal conferencia poden votedes imaxinalas: o réxime iraniano continúa a negar o exterminio dos xudeus de Europa.

[12] Florencio Delgado Gurriarán traduciu o soneto de Mallarmé, «Brise marine» («Vento mareiro», publicado en Poesía inglesa e francesa,vertida ao galego por Plácido R. Castro (na edición de Galaxia, 2005, desaparece o R. na portada), Lois Tobío e F. M. Delgado Guirriarán, publicado en 1949 pola Editorial Alborada de Buenos Aires, aínda que as traducións foran premiadas  no certame literario organizado pola Federacións de Sociedades Galegas da Arxentina o ano 1946. É dicir, seguramente a versión (máis ben paráfrase) de Delgado Gurriarán quizais foi realizada, no tempo, antes que a versión de Landeira, pero a deste apareceu tres anos antes antes, aínda que non en libro.