‘O nadador’, as palabras xogando ás agochadas

César Lorenzo Gil.

Permítame desta volta o lector que non empece polo texto, senón polo crítico e as súas dúbidas. Cando un crítico literario galego, no 2025, decide escribir sobre O nadador, conxunto de relatos do estadounidense John Cheever, publicado orixinalmente no 1964, ten que (ao dicir crítico literario galego, falo de min, claro). Digo que ten que enfrontarse a un dilema:

Para que falar dun clásico contemporáneo do que talvez xa se dixo todo? Un sempre pode facer coma quen non sabe nada, ignorar o corpus crítico sobre un dos autores máis influentes da literatura actual, pero o seu aspecto parecería ao de quen collese os bártulos de medir e cartografar Galicia coma se fose Fontán. Máis leite dá o Chat GPT.

Mais, ao mesmo tempo, que este libro se publique en galego, traducido por Moisés Barcia e editado por Rinoceronte, non debe pasar inadvertido. Primeiro porque se hai un esforzo colectivo que agrade neste momento é celebrarmos que se siga construíndo, tixolo a tixolo, e con moito esforzo, a biblioteca universal en lingua galega. E, segundo, porque o mellor das traducións de obras consagradas é que case nunca defraudan. O tempo segue a ser unha óptima peneira e cando unha obra, ou un autor, se mantén na memoria literaria case sempre é con motivo.

Pero volvamos ao rego: Que fai o crítico xornalístico (quedamos en que esta figura de distanciamento oculta o egocéntrico “eu”) para falar d’O nadador sesenta anos despois da súa publicación? O máis doado sería construír un relato impresionista, xa sabe o lector que isto é simplemente dicir se gustas ou non dun libro e, no máximo, resumir a trama. Pero iso é o peor que debe facer un crítico, e menos cando escribe de graza, como é o caso.

Daquela, o único vieiro posible é ser franco. Quen teña pensado achegarse a Cheever pode consultar unha chea de comentarios, críticas, entrevistas, homenaxes… sobre a súa literatura. Informarse sempre está ben, pero ás veces pode provocar que encetemos a obra dun autor por certa obriga intelectual, o que pode restarlle pracer á experiencia.

O nadador reúne dezaseis relatos que antes de veren a luz por xunto xa foran publicados na revista The New Yorker entre o 1952 e o 1964. Curiosamente, o último en entrar, cronoloxicamente, nesta antoloxía, foi o que lle dá título ao volume, e talvez un dos máis famosos de Cheever mercé á película homónima do 1968, dirixida por Frank Perry e Sydney Pollack, e protagonizada por un brillante Burt Lancaster.

Mais á parte de muletas pop, a Cheever levouno á fama a súa capacidade para actualizar a narrativa curta clásica cunha mirada aguda e orixinal sobre a cotidianidade estadounidense da posguerra. Sutil e desapiadado, en moitos destes relatos vivisecciona o soño americano, a suposta prosperidade conseguida canda a hexemonía imperial no Occidente “libre”. Os personaxes dos contos deste libro viven sempre dúas vidas. A que lles toca e a que imaxinan que queren. E nese vaivén o autor atopa o músculo literario para definilos non só polo que expresan, senón polo que calan.

Cheever é un xenio en dous elementos fundamentais no relato moderno: O xogo entre o evidente e o subterráneo, e a necesidade da participación do lector para completar a narración. Os personaxes e as situacións móvense entre a concreción e a ambigüidade, entre o finxido e o realista, con tal xeito, que é doado para quen le atopar nas tramas e atmosferas d’O nadador retallos da propia experiencia vital. Unha das chaves que usa o autor para conseguir tal cousa é unha xerarquización da información case cirúrxica. O enfoque parece por veces ou casual ou fragmentario, pero é nese punto de vista onde o conto deixa de parecer unha historia costumista para rabuñar no óso da condición humana.

O decorado deste libro, inmortalizado pola era dourada de Hollywood e os seus estertores (o suburbio, coas súas casiñas con xardín, as metrópoles en crecemento, os voos comerciais que consagran o modo de vida bi-coastal) aprovéitase desa imaxe fixada nas nosas retinas para parecernos actual malia as décadas pasadas. Mais sobre todo pervive, da mirada de Cheever, os tormentos desa aliaxe nunca ben rematada entre cultura cristiá occidental e capitalismo furioso. Nas bisagras do desaxuste, a ollada do autor atopa unha profundidade prodixiosa.

Este libro é tamén moi recomendable para escritores e aspirantes. A lista de herdeiros de Cheever é grande. Algúns patrios, coma Juan Tallón (ás veces), outros: Raymond Carver, Jonathan Franzen, Chuck Palahniuk, Alice Munro, Richard Ford, Elizabeth Strout… Por que esta lexión de vástagos literarios? Algúns motivos xa os demos, mais cómpre engadir que a prosa do estadounidense está construída a base de peciñas minúsculas que se van engastando en estruturas máis grandes cunha técnica tan depurada que se chega a facer invisible. Por suposto que hai contos mellor resoltos ca outros, non tanto no plano xeral, onde o autor case nunca falla, senón no nivel da frase, mais en xeral é digno de seguir no relativo á eliminación do sobrante, ao equilibrio entre o ton narrativo e as emocións dos seus personaxes, e, principalmente, na capacidade de tomarlle o pulso á súa época. Quizais moi sobado polo mal uso do concepto, esa ollada literaria sobre a sociedade segue a ser un grande atractivo para moitos escritores. Velaquí un mestre.

♦ O nadador, de John Cheever. Tradución de Moisés Barcia. Rinoceronte, 2024. 288 páxinas. ♠22€