‘O paseo’, Walser en galego

Xesús González Gómez.

Unha das constantes da tradición literaria alemá é que unha boa parte dos seus escritores teñen o (san?) costume de pasear como tolos. Walter Benjamin perseguía polo medio das grandes cidades (Berlín, Moscova, París) as pegadas que deixara gravadas o «home da multitude» de quen nos falaron Poe e Baudelaire. Thomas Bernhard trazaba matematicamente figuras xeométricas nas rúas dos barrios máis periféricos das cidades, ao tempo que ía chocando rabias, rancores e palabras denigratorias. Peter Handke, nunha das súas novelas máis memorábeis (Carta breve para un longo adeus), reinventa os pasos que unhas décadas antes marcara Scott Fitzgerald, W. G. Sebald, que inventa novos mapas, ou «corrixe» os antigos, a partir das paisaxes, e dos homes e mulleres, cos que topa nas súas camiñadas. Por non remitírmonos aos «paseos», máis ben viaxes a pé, de Hölderlin ou Kleist, etc. En realidade, penso que en toda literatura existen escritos (novelas, ensaios, etc.) sobre o «pasear» ou o «camiñar»: Otero Pedrayo, Risco, Xavier Pardo, Ben-Cho-Shey, Camilo Gonsar («Viaxe a través da noite», en Lonxe de nós e dentro e sobre todoCara a Times Square); e apertando un pouco as caravillas, A esmorga, de Blanco Amor; e Vísperas de Claudia, de Manuel Guede… E mesmo unha novela, de Xoán Xulio Alfaia, publicada en 1971 por Galaxia na colección Illa Nova, titúlase O Paseo, novela que lin no seu día e que agora non teño na miña biblioteca, e que talvez habería que reler despois de ler a novela de que imos falar un pouco e o escrito do propio autor, é dicir, de Xoán Xulio Alfaia, «Algunha notas sobre O paseo», no número 35 de Grial (xaneiro-marzo 1972; p. 109-111).

Con este mesmo título, O Paseo (Der Spazierhang), o escritor suízo de lingua alemá, Robert Walser (1878-1956), publicou en 1917 unha novela que hai uns meses deu ao prelo Edicións Laiovento, en tradución de Laureano Araujo, que lle pon un interesante prólogo («Robert Walser, a voz da dor enmascarada»). Nas apertadas dez páxinas que conforman o prólogo, Araujo informa sobre a vida e a obra de Walser e, principalmente, sobre a novela na que se vai introducir o lector, entregando diversas «claves» para a súa lectura. Claves que non parafrasearemos porque, en realidade, son un plus engadido que deben lectoras e lectores descubrir. Non obstante, reproduciremos unhas liñas que, acho, vinculan os escritores en lingua alemá citados ao inicio con Walser: «O seu [do paseante] é un irritante e invisíbel cuestionamento físico, espacial, da orde burguesa. De feito, O paseo, cuxa acción non se sitúa por casualidade na periferia da cidade, envolve unha crítica do progreso capitalista e do poder; unha crítica feita, non sen aflición, desde a marxe, a precariedade e o anonimato» (p. 11).

O paseo que «propón» ou narra Walser é, quizais, un compendio de todos os paseos, de todos os seus paseos, e, xa que logo, o escritor proponlle ao lector/á lectora que o acompañen polo que vén ser a súa maneira ideal de pasar a xornada e da que se desprende, tamén, boa parte do seu ideario —ideario que Araujo debulla no seu prólogo. O paseo (a camiñada) representa para o narrador da novela a súa maneira de entrar en contacto co mundo, aínda cando ao longo do percorrido, tanto no fondo como na forma, o que se acaba descubrindo é unha personalidade solitaria e escéptica (a personalidade do narrador; tamén, desenganémonos, a personalidade do autor). Esta impresión reafírmase mediante unha escena en concreto, escena que semella contradicir a afirmación anterior. Trátase da pasaxe do paso a nivel onde, por uns instantes, o «eu» do narrador situado en medio da xente que espera que se alce a barreira, atinxe o sentido de pertenza ao que sería unha idea aproximada de comunidade humana. A efusión de sentimentos que provoca este suceso non é habitual, porque o que suxire o paseo, máis que a proximidade é a distancia cos personaxes que topa ou se cruza o «paseante» no seu deambular.

A novela está narrada en primeira persoa (unha voz que pode pertencer perfectamente á do propio autor —do que estou seguro) e «explica» que fai un escritor das peripecias vividas durante un día que, no canto de quedar encerrado no seu cuarto, decide saír a pasear pola cidade. Nun estado «romántico-extravagante» visitará unha libraría, irá a un banco, á oficina de correos, ao Concello, experimentará de perto a soberbia das xerarquías e a sordidez da vida burocrática e, sobre todo, observará e interpretará os movementos e as actitudes dos descoñecidos que pasan ao seu lado, que se cruzan con el no seu camiñar, mostrarase incapaz de se namorar das cousas e da xente, de se entusiasmar coas trivialidades que descobre en cada recanto, en cada revolta, con calquera manifestación da paisaxe e da natureza, até que comeza a escurecer e chega a hora de refacer o camiño e retirarse ao seu cuarto. O ton e o ritmo alegre que ocupa todo o relato, a vida entusiasta que recrea con emoción e melancolía, non poden agachar, porén a sombra paralela que arrastra o escritor durante o seu deambular polas rúas da cidade, como se non conseguise enmascarar do todo a escuridade e a angustia de vivir que quería manter afastadas.

O alento da escrita de Walser[1], o ritmo que impón, semella deitar da respiración e o paso da camiñada que leva o escritor suízo. Mais a medida que nos metemos no texto e deixamos atrás a paseada pola vida ordinaria (obxecto dun decorativismo a miúdo irritante e burlón que fai medrar a sensación de irrealidade e distanciamento), temos a convicción, cada vez máis firme, de pasear polo fío dunha metáfora que calquera movemento en falso pode facer precipitar no baleiro. É dicir, na morte. Neste caso enténdese que nada metafórica. O paseo chega, indefectibelmente, ao final e, xa que logo, tamén chega á fin a xornada laboral do paseante-narrador. Neste final asístese a un cambio que se anunciaba desde o inicio, cando o narrador avisa de que se encontra nun estado de ánimo semellante, como se dixo, ao dun «romántico-extravagante».

A referencia ao «romanticismo» non é inútil, porque moitas das prosas de Walser están cheas de motivos propios do romanticismo, e algunhas dedicadas a nomes como Kleist, Hölderlin, Hoffman; nomes que hai que tomar, como o resto dos personaxes que aparecen nesta novela e nos seus outros escritos, como os dobres cos que se identifica. É dicir, son unha escusa para falarnos del mesmo sen nomearse. Walser non toma os románticos como modelo, senón como camiño para afondar na modernidade. Como di Canetti, a súa exaltación resulta sempre fría e sinistra; e Walter Benjamin afirmaba dos seus personaxes que viñan da «loucura e de ningunha outra parte». Personaxes[2] que «superaron a loucura e, por esta razón, dan mostras dunha superficialidade esgazadora e inquietante, […] pódese dicir que están curados. Certamente, nunca saberemos como curaron, a menos que nos aventuremos no seu Branca Neves, unha das obras máis profundas da literatura moderna […]»[3], e o aspecto de «curados», de «salvados» é o que nos resulta incríbel.

En todo caso, o lector, a lectora, descubrirán que a obra de Walser é unha absoluta marabilla, unha escrita que só pode concibir alguén que padece un mal crónico que poderiamos cualificar como un estado de graza. Ler esta novela traducida por Araujo (cuxa tradución segue o consello benjaminiano: a lingua previa inflúe, alentándoa e desafiándoa, na lingua de chegada) que nos presenta Laiovento, é algo así como bañarse nunha ducha de inocencia, un rexeitamento sen rancor das estrañas maneira que teñen os humanos de inventar o mundo cada día. Unha lectura inocente (se é que aínda podemos facela ou acreditar nela) pode facer o efecto de estar a ler unha páxinas destinadas a un público infantil («os personaxes de Walser comparten esa nobreza infantil cos heroes dos contos que xorden, tamén eles, da noite e da loucura, como as figuras do mito», W. Benjamin), pero axiña o desmenten tanto as puñadas agachadas que propina o narrador (o autor-narrador), puñadas dunha rara eficacia que proveñen do centro mesmo da tenrura e da inxenuidade, como o que queda cando se remata de ler a novela: desesperanza e infelicidade.

♦ O paseo, de Robert Walser. Tradución de Laureano Araujo. Laiovento, 2022. 82 páxinas. ♠11,95€

[1] Segundo Claudio Magris, «Robert Walser é un grande escritor que vive a fundamental revolución da literatura moderna, ou sexa, a disgregación da totalidade e do grande estilo clásico que constrinxira as disonancias do mundo na harmonía compacta da forma e do significado», in Claudio Magris: «Nelle regioni inferiori (nel centenario di Robert Walser», in Dietre le parole, Milan, Aldo Garzanti Editore, 1978, p. 280-284.

[2] Para Magris, ibd., na literatura moderna «o individuo, que se colocara soberbiamente como centro ordenador da vida, decátase de que o seu destino é, en cambio, dispersarse e diseminarse nas correntes das cosas», polo que «o heroe de Robert Walser non ten carácter, é dicir, a estrutura compacta e orgánica do eu que cada formación obtén ao prezo dunha dura separación do fluxo da experiencia dunha ríxida unidade resistente ao cambio».

[3] Walter Benjamin, «Robert Walser», in Oeuvres II, París, Gallimard-Folio, 2000, p. 156-159. Da Branca Neves walseriana existe versión española: Robert Walser: Poemas/ Blancanieves, Barcelona, Icaria Editorial, 1997, tradución e prólogo de Carlos Ortega.