O poema ‘Liberdade’ de Éluard e as súas parodias

Xesús González Gómez.

En 1942 apareceu por vez primeira o famoso poema de Paul Éluard titulado «Liberdade». Sobre este poema, sobre a súa composición, corren varias lendas, para uns, no canto da palabra liberdade na primeira versión do poema aparecía a palabra Nusch, é dicir, o nome da muller do poeta. Para outros, sobre todo os de orientación comunista, a palabra liberdade aparecía xa na primeira versión.

O poema apareceu voz vez primeira nas edicións de La Main à plume (información que furtan aos seus lectores os editores das obras completas de Paul Éluard en La Plèiade), recollido no volume Poesía e verdade 1942, do que se fixo unha tiraxe de 5.000 exemplares. Segundo algúns estudosos, na súa orixe o poema evocaba unha muller, Nusch. Como dixo Noël Arnaud, estes estudosos ou «especialistas» en Éluard, confiaron no testemuño do autor, pero «[deles] continuamos a esperar que nos mostren o manuscrito-proba; até entón, quedamos co que vimos, e que o manuscrito nas nosas mans confirma, a saber, que o poema Liberdade se titulaba Un único pensamento, que ese título foi riscado por Éluard ante nós e na casa do impresor, o excelente Lucien Cario, da Butte-aux-Cailles, para ser substituído no último minuto polo memorábel vocábulo Liberdade.»[1] Arnaud, membro de La Main à Plume, foi o encargado da publicación do poema.

La main à plume era o nome do grupo surrealista que actuou en París (en Francia) durante a ocupación nazi. Pouco despois da publicación deste poema, os membros do grupo surrealista romperon con Éluard, mediante unha carta que di o seguinte:

«París, 14 de xullo de 1943.

»Honorábel lampantín,

»Até hoxe colocabamos no haber da súa senilidade as numerosas porcalladas de que se fixo culpábel estes últimos tempos. Enganabámonos: vostede non é máis que un vello imbécil; un incualificábel crápula.

»Puidemos pensar que a súa colaboración en La N. R. F. de Drieu fora un erro. A súa participación en páxina 5 (Os Espectáculos!!!) de L’Echo des Etudiants, xornal recentemente autorizado a aparecer en zona ocupada e que na páxina 9 publica asisados consellos destinados a facilitar as marchas a Alemaña, próbanos abundantemente hoxe que esa necesidade de colaborar coas xentes de La Gerbe e de Je Suis Partout, é en vostede unha tendencia esencial. Encontrará, xa que logo, natural que o asimilemos a aqueles cos que vostede coidou oportuno manifestarse e afirmar así a súa solidariedade con eles. A partir de agora depende vostede da autoridade que eles suplantan.

»O Comité Director de La Main à Plume,

»Marc Patin, Noël Arnaud, J.F. Chabrun».

Para recordatorio: NRF (Nouvelle Revue Française) era a gran revista literaria/cultural francesa de entreguerras. Cando os nazis ocuparon Francia, fixéronse coa revista e puxeron como director dela a Pierre Drieu La Rochelle. Cando a liberación, a maioría de colaboradores da revista naqueles anos entraron nas listas negras do Comité Nacional de Escritores. Curiosamente, Éluard, que colaborara nela, como en L’Écho des Etudiants –tamén colaboracionista– non entrou nesa lista, na que si entrou o anarquista Armand Robin… da man de Éluard, que non lle perdoou nunca os dous panfletos que escribiu contra el. Finalmente, Robin demostrou que traballaba para a Resistencia e o seu nome desapareceu da listaxe. Anos despois, en 1961, o 29 de marzo, morre na comisaria en que estaba detido dende o día anterior. Nunca se souberon as causas, aínda que todo o París intelectual pensaba, e non se equivocaría moito, que a morte se debera a unha malleira da policía. La Gerbe e Je Suis Partout eran dúas revistas colaboracionistas e pro-nazis, ferozmente antisemitas, nas que os seus colaboradores oficiaban de delatores, financiadas pola embaixada de Alemaña en París.

O poema de Éluard é, talvez, o seu poema máis veces traducido ao galego, e un dos máis coñecidos, con aquel outro que se inicia co verso «Bonjour tristesse…». No número 68 de Grial (abril-xuño de 1980), quen isto asina deu a súa versión do poema, de «Liberté», nun artigo (anti-Éluard) titulado «Paul Éluard e mais a libertade». O ano seguinte, Manuel Casado Nieto e Xoán Manuel Casado en Mostra antolóxica de poetas contemporáneos (Ingleses-franceses-italiáns-catalás) (Osedo, Edicións do Castro 1981), entregaron a súa tradución. Anos despois, na década do 2010, o Grupo surrealista galego (Xalundes) entregou, cunha tiraxe de 100 exemplares, un cofre que contiña 21 «naipes» ou, se se quer, «postais». En cada naipe ou postal, por unha cara unha estrofa do poema «Liberdade», traducido por Xoán Abeleira, e na outra cara ilustracións de: Alba Torres, Alfredo Ferreiro, Ana Zapata, Laura Sánchez e Toni Galán. «En impresión de manchea, empregando Grotesque MT extra Condensed». Esta é, que coñezamos nós, a terceira tradución do poema eluardiano, tradución que entregamos a continuación[2]

Nos meus cadernos de escola

No meu pupitre nas árbores

Na areeira e mailo neveiro

Cadora escribo o teu nome

Nas páxinas xa relidas

Nas que ficaron en branco

Pedra sangue papel cinza

Cadora escribo o teu nome

Nos dourados das imaxes

Nas coirazas dos guerreiros

Nas coroas dos monarcas

Cadora escribo o teu nome

No deserto e maila xungla

Nos niños e mailas xestas

No eco da miña nenez

Cadora escribo o teu nome

Nas marabillas das noites

No pan branco das xornadas

Nas estacións-namoradas

Cadora escribo o teu nome

Nos meus farrapos de ceo

No estanque sol barolento

No lago unha lúa viva

Cadora escribo o teu nome

Nos agros e no horizonte

Nas ás de cada paxaro

E no muíño das sombras

Cadora escribo o teu nome

En cada arrouto de aurora

Na marusía dos barcos

E na montaña toliña

Cadora escribo o teu nome

Na carriza dos nubeiros

Nas suores dos trebóns

Na choiva eslamiada espesa

Cadora escribo o teu nome

Nas formas escintilantes

Nos repeniques das cores

Na soa verdade física

Cadora escribo o teu nome

Nos carreiros sempre espertos

Nos camiños despregados

Nas prazas acuguladas

Cadora escribo o teu nome

Na lámpada que se prende

Na lámpada que se apaga

Nos meus fogares reunidos

Cadora escribo o teu nome

No froito partido en dous

Do espello e mailo meu cuarto

Na miña cama vieira oca

Cadora escribo o teu nome

No meu can larpeiro e tenro

Nas súas orellas tesas

Na súa pata chambona

Cadora escribo o teu nome

No plinto da miña porta

Nos obxectos familiares

Na onda de lume beizoado

Cadora escribo o teu nome

En cada corpo ofrecido

Na fronte dos meus amigos

En cada man que se tende

Cadora escribo o teu nome

Na xanela das sorpresas

Nos beizos arreo atentos

Ben por riba do silencio

Cadora escribo o teu nome

Nos meus abeiros desfeitos

Nos meus faros derrubados

Nos muros do meu fastío

Cadora escribo o teu nome

Na ausencia xa sen desexo

Na máis núa das soidades

Nos chanzos do pasamento

Cadora escribo o teu nome

Na saúde recobrada

No riso que esvaece

Na esperanza sen lembranza

Cadora escribo o teu nome

Polo poder dun vocábulo

Recomezo a miña vida

Nacín para coñecerte

E nomearte

Liberdade

Digamos que lector ou lectora que teña este cofre no seu poder, pode facer o seguinte: barallar os naipes ou postais, agás a última, e ordenar o poema tal e como vaian saíndo as estrofas. Todo ficará igual, o que, en realidade, nada bo di do poema. Poema que Benjamin Péret, en A deshonra dos poetas, alcumaba de «ladaíña». Pero non entremos nesas lerias, porque hoxe queremos falar doutras cousas. De imitacións, paráfrases, parodias ou burlas deste poema de Éluard. Non sei cantas debe haber: eu só coñezo dúas que paso a transcribir para lectoras e lectores de Biosbardia.

A primeira parodia deste poema de Éluard é de Boris Vian que, acho, non necesita presentación. A parodia forma parte dunha conferencia que deu Vian en 1948 e que se titulaba Utilité d’une littérature érotique, pero só foi publicado postumamente, en 1980, por Noël Arnaud no volume que titulou menciona na nota un. Velaí a parodia de Vian:

LIBERDADE

Na solaina da túa morada

No chan luínte

Na caixa do piano

Escribo o teu nome

No primeiro chanzo

No segundo e os outros

No teu misterio con rañura

Escribo o teu nome

Nas paredes do noso cuarto

No papel viperino

Na cheminea de cinza

Escribo o teu nome

Na almofada nos lenzois

No colchón de la

Na trabe amarelenta

Escribo o teu nome

Na túa tensa face

No teu nariz dilatado

Nos teus peitos aguzados

Escribo o teu nome

No teu ventre escudo

Nas túas coxas separadas

No teu misterio con rañura

Escribo o teu nome

Vin na noite

Para enzoufar todo iso

Vin polo teu nome

Para escribilo

Con esperma

O outro poema-parodia (?) de «Liberté» é obra dun escritor que case que non escribiu poemas: Albert Camus. No apéndice ao seus Carnets completos (existe edición española, en Debate), aparece un poema que asina un tal Pierre Serment, que non é outro que o propio Camus. O poema-parodia camusiano é o seguinte:

Da tinta dos cárceres,

sobre as cadeas do escravo,

no doce rostro dos fusilados,

escribo o teu nome,

Liberdade.

Teus trazos son barrotes,

o teu rostro é un ferrollo,

fraterno dos verdugos.

Sobre as ordes dos portelos

escribo o teu nome

Liberdade.

Liberdade, traizoada liberdade,

onde están os teus defensores?

Na noite das covas,

teus doces ollos crepitaron.

Escribo o teu nome,

Kalande morre.

Fácil é escribir,

Terríbel é morrer.

Eu escribo, escribo.

Escribo o teu nome adúltero,

sobre o teu que desespera.

Oh! Que fixeches do meu xove

Kalande? Un morre nu

cando os nosos irmáns nos matan.

Escribo o teu nome sonoro

cunha tinta que deshonra.

Para riscar o porvir,

para borrar a lembranza,

escribo o teu nome,

Liberdade,

con maiúsculas de dor.

Segundo os anotadores, Kalande debe ser o político e xornalista checo Zavis Kalandra. Non vou explicar, máis unha vez, quen era este escritor checo, remítome ao artigo meu de Grial citado máis atrás e ao que del escribín no Dicionario de surrealismo e surrealistas. Digamos, que cando foi condenado a morte, Breton arrapañou sinaturas (de Paul Claudel a Sartre) para pedir o seu indulto e escribiulle unha carta aberta a Éluard –naquel momento e até a súa morte militante do Partido Comunista Francés e un dos seus intelectuais máis aclamados– para que demandase o seu indulto. A resposta, evidentemente, foi negativa. Un home, que logo caería en derivas abondo reaccionarias, achegadas case ao fascismo, Louis Pauwels, escribiu, naquel 1950, un excelente artigo publicado tamén en Combat:

ENTRE OS POETAS HAI PORCOS

Publicamos, lémbrense, unha carta aberta de André Breton a Paul Éluard. Nesta carta, Breton lembráballe ao seu antigo amigo a súa viaxe a Praga, os seus encontros co historiador revolucionario Zavis Kalandra, que os xuíces da democracia popular acaban de condenar a morte. En nome do seu pasado común, Breton convidaba a Éluard a reclamar, el tamén, a graza de Kalandra, porque debía coñecer o rigor intelectual deste home que, hoxe, despois dun proceso digno dos procesos de bruxaría, espera unha morte repulsiva.

Roger Caillois, despois da lectura desta carta aberta, escribíalle a André Breton:

«Non espero que Éluard lle responda, mais espero que nunca estea obrigado a dar os pasos que lle quedan por percorrer para confluír con Jiri Sila».

Jiri Sila era, hai pouco, un dos mellores amigos de Zavis Kalandra. É redactor xefe do xornal Prace, xornal do presidente do Consello checoslovaco. E escribiu ao día seguinte do proceso de «depuración»:

«A condena a morte de Kalandra é un acto de graza semellante á liquidación a tiros dun can rabioso».

Pois ben, o poeta Paul Éluard, sen talvez verse obrigado, superou moi rapidamente as etapas que o separaban do camarada Jiri Sila, necrófago. Pero un poeta di máis e mellor que un xornalista. Sabe disimular menos e cando confesa é con máis forza.

Éluard, no semanario comunista Action respóndelle a André Breton con estas simples palabras, belamente caligrafadas e encadradas de vermello:

«Teño moito que facer polos inocentes que claman a súa inocencia para me ocupar dos culpábeis que claman a súa culpabilidade».

Kalandra, sábese, «confesou» os seus crimes contra a súa patria. Sábese tamén de que natureza son tales confesións.

Mais Paul Éluard precisa que os xuíces comunistas obteñen do «culpábel» a reacción da inocencia: un clamor. Ninguén, a non ser os monxes da Inquisición, obtiveran que o «culpábel» clame as súas faltas. Paul Éluard, é obvio, recoñece este prodixio, felicítase e, ademais, lava as mans no sangue de Kalandra, que tivo a mala sorte de non vivir nun país en que os inocentes que preocupan tanto a Éluard poden ser aínda recoñecidos como tales.

Se existen porcos entre os poetas, convén revisar as mellores definicións da palabra poeta[3].

Digamos que os «inocentes que claman a súa inocencia» de que falaba Éluard, eran o matrimonio formado por Ethel e Julius Rosenberg, cidadáns estadounidenses acusados de espionaxe a favor da URRS e, finalmente, executados.

[1] Noël Arnaud prólogo a Boris Vian Écrits pornographiques, París Christian Bourgois Éditeur, 1980; en castelán apareceu por vez primeira na editorial barcelonesa Mascarón, en 1981. Existen outras versións españolas deste libro.)

[2] Pode haber máis traducións deste poema eulardiano ao noso idioma, eu, simplemente, non as coñezo, o que non quere dicir, repito, que non existan.

[3] Combat, 21 de xuño de 1950, p. 1 e 8.