O ‘testamento’ de Joaquim Carbó

Xesús González Gómez.

Joaquim Carbó (Caldas de Malavella, 1932) é, talvez, o escritor catalán vivo que máis libros leva vendidos. Non sei se é superado por Josep Vallverdú (Lleida, 1923), ambos, autores tanto de literatura infantil coma de libros para adultos (sic); Vallverdú, ademais, é tamén lingüista e dramaturgo. Carbó supera a cifra de cen libros publicados, e hai xa máis de vinte anos (no 2002), diversas editoriais, coa colaboración da Associació d’Escriptors en Llengua Catalana, lle dedicaron o volume titulado: Joaquim Carbó. setanta anys. Un centenar de títols. Un milió d’exemplars, volume conformado por unha longa entrevista realizada por rapaces (a entrevista ocupa 77 páxinas), a reprodución dun anaco de cada un dos seus libros até aquel entón é a segunda parte; e o apéndice é unha serie de escritos, artigos normalmente, publicados en xornais e revistas como Alacena, Avui, Cavall Fort (revista para nenos e mozos da que Carbó é un dos fundadores), Cultura, Faristol, etc. Avancemos que o libro máis coñecido de Carbó é a novela para moza/os titulada La casa sota la sorra, da que leva vendidos uns douscentos mil exemplares.

Mais non queremos falar da obra infanto-xuvenil de Carbó, senón dunha das súas ultimas novelas: El testament (Barcelona Ed. Males Herbes, 2019). Teoricamente, debía ser a súa derradeira novela, de aí o título, mais no 2022 publicou o doblete: L’ascensió de Daniel Bastida/La caiguda de Daniel Bastida (Comanegra). Esta novela é unha continuación da mítica serie, dentro da narrativa catalá, escrita por Manuel de Pedrolo, Temps Obert, da que o escritor de Tàrrega entregou once novelas, mais que é unha serie aberta que podía ser infinita. Precisamente, por esa «abertura», a Editorial Comanegra, para homenaxear a Pedrolo, encargoulles a diversos escritores novelas (dúas) que fosen continuación das escritas polo autor do Mecanoscrito da segunda orixe (Galaxia). Carbó, que fora, íntimo amigo de Pedrolo, entregou as súas; Núria Cadenas: La terra s’ho emporta/ No han donat la llum, encara; e Jordi Bagunyà: Sessió de control/Una casa fosca i un flagell. A serie, seica, continuará.

El testament é unha novela que son cinco novelas. Expliquémonos. Un escritor vello (que a lectora ou lector poden identificar doadamente co autor, é dicir, con Carbó, por moito que se disfrace) acode a un rapaz novo para que lea catro obras súas inacabadas: Balada, para contratenor (unha novela que se desenvolve no campo e en séculos pasados), que conta a historia dun rapaciño, moi bo cantante a quen os señores da terra queren entregar á corte para que esta o converta nun castrato. La vorera (o paseo, ou, en plan ILG, a horrorosa invención de «beirarrúa»), en dúas partes: en certo modo unha fermosa narración costumista (sen que esta expresión teña nada de negativo, todo o contrario) na que aparecen infinidade de personaxes e situacións cotiás, que nos podemos atopar cando paseamos pola nosa cidade. El temps de la Syra, que parte dun cadro de Olga Sacharoff (O xantar do grupo), pintora de orixe xeorxiana que se instalou, fuxindo da I Guerra mundial en Mallorca e logo en Barcelona, en compañía de quen sería o seu compañeiro sentimental (malia rupturas): Otho Lloyd, coñecido sobre todo como fotógrafo e, máis que nada, por ser irmán do mítico Arthur Cravan. Durante a Grande Guerra, pola casa de Sacharoff/Lloyd en Barcelona pasaron Francis Picabia –que editou na Cidade Condal algún numero da súa revista, pre-dada, 391– Cravan (sobre a estadía deste escritor-boxeador na capital catañá hai moito escrito, mesmo por min, Valentine de Saint-Point, feminista, anticolonialista, autora, entre outras moitas obras, do Manifesto da muller futurista, etc. Syra era unha galería de arte que Carbó frecuentou: a partir de aquí fala de diversos grupos que coñeceu e cos que se tratou. A cuarta novela é Unha guerra de papel: unha ucronía sobre a guerra civil española a partir da batalla do Ebro, cun final diferente: gañan os republicanos. Para esta última novela Carbo leu moitos libros sobre a guerra civil, xa que fai un resumo excelente desta sen, ademais, aforrar as críticas aos seus, é dicir, aos republicanos, pero sempre fuxindo tanto do revisionismo tan caro a certos escritores como Cercas, Muñoz Molina ou, entre nós, Alfredo Conde, como do enganoso «xusto medio». E a quinta novela sería a conformada por estas catro e os comentarios do rapaz que leu, está a ler, esas novelas, e que se converte no personaxe que liga as outras catro obras para que formen unha soa novela. Os comentarios do mozo intentan pór orde nas diferentes novelas e as súas reflexións sobre a posibilidade das historias, así como os seus comentarios máis ou menos estilísticos, pasan, finalmente (velaí o que se propuxo o autor, penso eu) a formar parte do proceso de escrita da(s) novela(s), fuxindo, porén de calquera tipo de xogo literario estilo Oulipo. Con El testament, Joaquim Carbó, cuxas obras para adultos, acho, nunca foron consideradas como se merecen (El carreró contra Cossima, Els orangutans, Va com va, Solucions provisionals: só cito as que eu lin) debe ser considerado como un dos máis ambiciosos escritores catalás da segunda década deste século. E esta novela –un tour de force co que autor demostra que se ben na novela cabe todo, está non debe ser un bulldozer– non tivo a recepción, sempre son reflexións persoais, que se merece. Quizais porque Carbó, ao ser considerado sobre todo un autor de literatura infanto-xuvenil, entrega unha lección de madurez narrativa que o status quo literario catalán (e non quero dicir nomes, pero podía pólos) non estaba disposto a recibir de alguén que considera(ba)n un escritor menor e, en realidade, non o era, non o é.

Ademais das cento e pico de obras de literatura infanto-xuvenil, das obras para adultos, Carbó tamén exerceu de tradutor, de guionista de banda deseñada, etc.,  e, sobre todo, de memorialista. Uns excelentes libros de «memorias» (e un, ou dous, dietarios) que, outra vez, non tiveron a recepción que merecen. Vexamos algúns títulos.

Males Setmanes (Barcelona, L’Avenç, 2021). É un dietario (sic) do ano 2000. A partir dos xornais e revistas que le, das noticias da radio e das dos telexornais, Carbó foi argallando, semana a semana, até a semana do 20 ao 16 de novembro,  cando se produce o asasinato de Ernest Lluch por parte da ETA, este dietario que abandona esa semana. É un excelente, e literario, recordatorio do que aconteceu, en Cataluña, en España, no resto do mundo aquel ano 2000, que tiña que ser o ano das marabillas. Recorda sentenzas xudiciais que demostran, mais unha vez, que o sintagma «xustiza española» é, simplemente, un oxímoro: un violador, porque lle deu un vaso de auga á violada, é sentenciado polo xuíz (que se conmoveu por tal xesto) a sete anos de cárcere no canto dos 15 que pedía o fiscal. Outro xuíz considera que a violación dun avó á súa neta de oito ano é unha falta, non un delito. O Tribunal Supremo admite o recurso dun adulto que penetrou cos dedos a vaxina dunha menor lixeiramente retardada mental, «condenado a 5 anos e 400.000 ptas. de sanción, o Supremo decide que o acto non é vexatorio e o deixa só nunha multa de 120.000 ptas.» (Evidente, o vexatorio foi a sentenza do Supremo.) Fala de literatura, e teno claro, para min, que coincido con el: «Lera que Enderezo descoñecido, de Kessmann Taylor, era un achado e a min pareceu un chiste». Como coincido cando escribe: «A Conselleria de Benestar Social informa de que os inmigrantes que hai en Cataluña deixan un beneficio neto de setenta e tres mil millóns de pesetas cada ano. Así, parte das subvencións á escola concertada procede da suor dos repartidores de butano!» (eran os anos en que a Generalitat converxente-pujolista subvencionaba colexios do Opus e mesmo o Liceo francés!!!). Carbó, que un definiría –seguindo a Machado– como un «home bo» no «bo» sentido da palabra, olla sempre, criticamente, o que acontece en Cataluña, e así, falando dun dos seus ídolos literarios, o austríaco Thomas Bernhard, apunta: un «Bernhard catalán debería exiliarse despois de dinamitar os políticos, o Barça, Montserrat, o Avui, e TV-3).

No 2013, Ara Llibres deu ao prelo o seu libro de contos (sic) Pantalons curts. Dezanove contos: en realidade, dezanove visitas á súa infancia e mocidade, visitas que encontraremos nos seus outros libros de memorias ou dietarios. Pura auto-ficción ou, simplemente, parte de memorias? Penso, clarisimamente, memorias da nenez. Mágoa que aos nosos escritores dos anos cincuenta non lle dese por iso. De acordo que a rapaces de 17 ou 18 anos, ou máis, o mundo que conta, explica, Carbó, quizais lles resulte estraño, e non lle diga nada, pero como di o dito castelán, daqueles «polvos» viñeron estes «lodos». Relatos ou autoficción, ou, simplemente memorias: en todo caso, boa literatura, que é o que conta.

O pasado ano, o 2022, a Editorial Destino publicoulle Sense futur (sen futuro, no sentido de que o autor cumpría os 90 anos e xa pouco lle queda por diante: esperemos que se equivoque). É unha mestura de dietario, memorias, opinións, lembranzas, retratos de amigos, vivos ou desaparecidos, recensións (sic) de libros, etc. E, como sempre –non o dixeramos aínda –homenaxe a actores e directores de teatro, a cantantes de ópera, a músicos, etc.: Carbó é un féru tanto da música (de todo tipo, mais sempre con xerarquías, como debe ser) e do teatro. Fálanos, moi ben, de Philip Roth, de I. Kertész, de Coetzee, de Jellinek, de Pintor, de Pamuk, de Doris Lessing, de Antonio Gamoneda, a quen lle agradece as súas memorias. Crítica á defensa incondicional do rapero Hasel, que ten letras como as seguintes: «No me da pena tu tiro en la nuca, pepero», «Que alguien clave un piolet en la nuca de José Bono», «Merece que explote el coche de Patxi López, «Pena de muerte ya a las infantas patéticas, por gastar nuestra pasta en operaciones de estética», así como critica a aqueles (contorno de ETA e outros) que maldín da democracia e dela se reclaman cando beneficia os seus intereses. Conta, por exemplo, que apareceu en inglés unha biografía de Philip Roth escrita por un tal Blake Bayle. A editorial W. W. Norton decidiu non facer unha segunda edición e destruír os que quedaban dos primeiros cincuenta mil libros de tiraxe, porque se descubriu que o tal Bayle era un acosador sexual, unha persoa de mala vida. Pero, a biografía era boa? Débense retirar do mercado as novelas de Céline, de Hamsum, ou de Genet ou de tantos outros, grandes escritores e malas persoas nun momento ou outro da súa vida? Que está a fallar?

Lembra anécdotas «curiosas». Nunha cea que reuniu a Fraga, cando era ministro de Información e Turismo, coa plana maior do mundo editorial catalán, «alguén preguntoulle, con mala intención que opinaba de Deus naceu no exilio, de Vintila Horia[1], e cando o ministro cantou as excelencias, o interlocutor expresoulle a súa perplexidade porque aquela mesma semana o seu ministerio non autorizara a edición en catalán. Glups!»

Fala do caso do tradutor Víctor Obiols, que ía pór en catalán un libro de poemas de Amanda Gorman. O axente literario desta poeta norteamericana negouse a que Víctor Obiols a traducise, xa que a tradutora tiña que ser: «unha muller con perfil activista e, se pode ser, de orixe afroamericana». O absurdo é total, xa que como escribiu Llàtzer Moix en La Vanguardia e reproduce Carbó: «… é absurdo presupor que só unha vítima de malos tratos pode traducir unha novela dunha maltratada, ou que hai que ser pescador para traducir O vello e o mar, de Hemingway, ou vendedor de teas ou escaravello para traducir A metamorfose, de Kafka». E poden lectora ou lector multiplicar os exemplos: ter pasado por un campo de concentración para traducir a Primo Levi e tantos outros; ou facer unha revolución se a vostede lle dá por traducir a Lenin ou similares, etc. Para acabarmos,co gallo dunha eleccións catalás Carbó escribe: «Os nosos grandes patriotas, á maioría dos cales vénselles as trazas, non paran de apelar á honra e á dignidade, estimulándonos a romper leis e regras para que no canto de honralos coma conselleiros os teñamos que obedecer coma ministros.» Ou foxe do politicamente correcto cando ao falar do mal que o pasou a maioría dos exiliados, anota: «algúns leváronse abondo cartos para comprar unhas viñas até que ao cabo dos anos puideron volver e dicir “Ja soc aquí!»

Outros libros de «memorias» ou lembranzas, ou dietarios, son Viure amb els ulls ou Un disset de maig. Este último libro, publicado por Cim Edicions no 2005, é o dietario (?) do que fixo o 17 de maio de 2002. Neste volume Carbó narra o que fixo ese día. Ademais das funcións, digamos, fisiolóxicas e culturais habituais ou cotiás, Carbó infórmanos das lembranzas que espertan nel as situacións que viviu ese dia, e vennos dicir, que o importante quizais non é o que vivimos, as situacións que vivimos, o que nos acontece día a día, senón as lembranzas que esas situacións, esas vivencias suscitan en nós. Lembranzas que moitas veces apareceron noutros dos seus libros de memorias ou dietarios: as lembranzas da guerra civil, a nenez e a mocidade, a dura posguerra, o inicio da escrita, o seu traballo na Caixa de Pensións, as súas primeiras publicacións, os amigos, vivos ou mortos, etcétera etcétera. E en cada volume, o seu álbum de lecturas, reflexións sobre a vellez, temas para novelas que nunca escribirá, a desaparición dos fillos (non os seus fillos «biolóxicos» senón os seus fillos literarios, libros seus que as editoriais lle avisan que van converter en pasta de papel), as súas visitas ao teatro, a concertos musicais, etc., e reproches á critica, non porque non o tratase ben, que sempre o trataron con respecto, pero moitos dos seus vinte libros para adultos nunca mereceron unha recensión. Todos estes libros, tanto a novela como os dietarios e libros de lembranzas ou memoria, están escritos sempre nunha linguaxe asequíbel e unha dicción irónica, amábel, nada velenosa, mesmo cando se topa con tantas inxustizas. E, de fondo, sempre presente, o amor: é dicir, a súa muller: Rosa[2].

[1] Con esta novela, o garda de ferro Vintila Horia gañou o premio Goncourt en 1960, premio ao que renuncio cando se descubriu que pertencera ao partido fascista romanés, cousa que as súas viúvas agora queren negar.

[2] O presente escrito tiña que aparecer o pasado 2022, para celebrar os noventa anos de Joaquim Carbó. O arquivo «extraviouse» no disco duro e, nun reseteo volveu aparecer.