‘Os derradeiros días de Nova París’ e o taró dos surrealistas

Xesús González Gómez.

Non hai moito, a editorial de Lalin Boadicea, especializada en literatura fantástica e de ciencia-ficción, e que ten entregado títulos de Philip K. Dick, Ursula K. LeGuin e outros –e, coido, quere entregarlle ao lectorado galego o melloriño deste tipo de literatura–, así como orixinais en galego, deu ao prelo a novela de China Miéville, Os derradeiros días de nova París, en tradución, máis que correcta, malia algunha pega, de Inmaculada Pérez Casal. Miéville, á parte de novelista especializado na ciencia-ficción, ten escrito e publicados libros como October: The Story of the Russian Revolution ou A Spectre, Haunting: On the Communist Manifesto[1]. Libros amplamente recomendábeis.

Non imos aquí facer unha recensión do libro publicado por Beodicea, senón, simplemente, dar uns poucos datos sobre cousas que se din na novela, datos que, por outra parte, é doado atopar –maiormente– na rede, así que este escrito só é recomendábel para lectoras e lectores apresurados.

A novela nárrase en dous tempos distintos: 1941, en Marsella, onde variada xente, intelectuais e xudeus sobre todo, están a esperar conseguir un visado, e os cartos necesarios, para viaxar aos Estados Unidos, ou onde sexa, para fuxir dos nazis. Neste grupo sobrancean os surrealistas: Benjamin Péret, André Breton, Jacqueline Lamba, Remedios Varo, Wifredo Lam (que na novela, supoño por lapso de Mieville, aparece como Wilfedro), Victor Serge, entre outros, e Varian Fry, un xornalista americano que axudou a intelectuais e xudeus a fuxir da Francia ocupada polos nazis, até que foi expulsado do territorio galo polos alemáns. Aquí, en Marsella, en Bel-Air, os surrealistas, ademais de dedicarse a diversos «xogos», crearon o famoso Tarot surrealista ou «xogo de Marsella»[2], de todo isto, máis ou menos, dá información Miéville nas súas notas.

O outro tempo é 1950, París, onde Thibaut, un Main à plume resistente (sen me decatar acabo de incorrer nun pleonasmo) intenta fuxir dunha cidade en que, como se afirma na contraportada, «nazis e resistentes están atrapados nunha loita sen fin e nas rúas asexan imaxes e textos que cobraron vida –e tamén as forzas do Inferno». Para fuxir da cidade, Thuibaut únese a Sam, unha fotógrafa algo enigmática, e son axudados, ou fan causa común, como se di na contraportada, «cunha poderosa e enigmática figura: o cadáver exquisito». O cadáver exquisito, un xogo inventado polos surrealistas que vivían no número 54 da rúa du Château (citada esta localización na novela), trátase, de feito, do xogo que en francés se denomina «des petits papiers», mais con outro espírito. No Dicionario abreviado do surrealismo dáse a seguinte definición: «Xogo de papel dobrado que consiste en que varias persoas compoñan unha frase ou un debuxo sen que ningunha delas poida saber da colaboración ou das colaboracións precedentes. O exemplo xa clásico que lle deu o nome ao xogo encóntrase na primeira frase obtida deste xeito: O cadáver – exquisito – beberá – o viño novo» (entrada que, curiosamente, non asina ninguén, cando todas as outras son, na súa maioría, asinadas por un ou outro membro do grupo ou a definición é tirada de clásicos como Engels, Marx, Freud, Baudelaire e outros), de aí a frase, p. 107: «cadáveres exquisitos, degustando viño novo». Mais comecemos polo principio.

Thibaut é un Main à plume. é dicir, un membro do grupo surrealista La Main à plume, nome tirado, como se sabe, de Unha tempada no inferno, de Arthur Rimbaud: «La main à plume vaut la man à charrue. – Quel siècle à mains! Je n’aurai jamais ma main. Après, la domesticité mène trop loin.» («A man que sostén a pluma vale tanto coma a que ara –Que século de mans! Eu nunca asoballarei a miña man. Despois, a servidume leva lonxe de máis.»). Este grupo surrealista actuou de 1940 a 1945, é dicir, cando Francia estaba baixo a pouta nazi. Os seus membros máis coñecidos eran: Noël Arnaud, Jean-François Chabrun, Boris Rybak, Marc Patin, Christian Dotrémont, Gérard de Séde, J.-Claude Diamant-Berger, Hans Schoenhoff, Robert Rius, Laurence Iché, (esposa deste último; logo casou co pintor español Manuel Viola, que tamén pertenceu ao grupo, e viviu en Madrid até a súa morte, acontecida no 2007), Tita (Édith Hirshowa, que se agacha baixo o pseudónimo de Tita porque era xudía, e durante un tempo compañeira de Viola), Jean-Pierre Mulotte, Marco Ménegoz, André Prenant, Jean Simonpoli, Régie Raufast (que foi compañeira de C. Dotrémont), Jacques Bureau, aos que se no curso dos anos se engadiron nomes xa coñecidos como Georges Hugnet, Paul Éluard, (ambos sería expulsados do grupo), Hans Arp. Maurice Blanchard, Léo Malet, Adolphe Acker (que, ao ser xudeu, usará os pseudónimos de Adolphe Champ e Paul Chancel –os escritos de Acker aparecidos nas publicacións de La Main à Plume son os únicos escritos del que se coñecen–, Valentin Hugo, Jacques Hérold, surrealistas belgas como Marcel Mariën, Paul Delvaux, René Magritte ou Achille Chavée, Óscar Dominguez, Raoul Ubac, etcétera. Nun momento determinado da novela, Thibaut cóntalle a Sam que cos seus camaradas do grupo foron ao Bois de Boulogne, non sabía o que ían facer, «só que se trataba dalgún tipo de ataque. Pensei que deberiamos agardar, a ver se escoitabamos algo. Por se acaso tivese éxito. […] Saíu mal, Chabrun, Léo Malet, Tita, moitos outros. Morreron todos» (p. 69) En realidade, do grupo de La Main à plume, grupo que nunca superou os 20 membros, malia adhesión chegadas de moitas partes, pagou cara a súa paixón pola liberdade: Jean-Pierre Mulotte, Jean Simonpoli, Marco Ménegoz e Robert Rius foron fusilados polos nazis, Jean-Claude Diamant-Berger morreu no desembarco das tropas aliadas en Caen, Tita e Hans Schoenhoff[3] foron apresados como xudeus e enviados a campos de concentración, onde morreron. Marc Patin, co que o grupo rompeu cando este se inscribiu no Servizo de Traballo Obrigatorio (STO), para ir a Alemaña a traballar, morreu neste país a resultas, seica, dun bombardeo aliado. Jacques Bureau foi técnico de radio dun grupo resistente, detido e enviado a un campo de concentración, logrou sobrevivir. Maurice Blanchard, pertencente ao Grupo resistente Brutus, foi condecorado en outubro de 1945 coa cruz de guerra. Gérard de Sède foi «pianista» –ou sexa, radiotelegrafista– das Forzas Francesas do Interior (FFI) e mencionado en dúas ocasións. Como escribiu J.-F. Chabrun: «Nós tamén xogamos ao “cadáver exquisito”. Con anacos de papel dobrados. E tamén doutras formas. Asasinados, fusilados, exterminados nos campos de concentración, caídos coas armas na man. Oito mortes. É demasiado, verdadeiramente demasiado para un grupo que, como todos os grupos desta clase, non conta con máis dunha quincena de membros, vinte ou vinte e cinco como máximo nos períodos punta. Mortos. Enterrados polo silencio e o esquecemento, e que nos paralizan; estabamos, estamos sempre amputados deles.».

A novela está atravesada por nomes de surrealistas, pola ideoloxía surrealista e, mesmo, en certos momentos, pola escrita surrealista, á que Miéville homenaxea. Non homenaxea o surrealismo: este está presente, e actual, na novela e no pensamento ou ideoloxía do escritor inglés.

A medida que avanzamos na lectura de Os derradeiros días de nova París, aparecen nomes e nomes de surrealistas, entre eles, por exemplo, o de Simone Yoyotte, da que Miéville reproduce un verso do seu poema «Pijama-Vitesse», aínda que se cite na versión galega como «Pijama-Speed», é dicir, o titulo da versión inglesa do poema. Outras veces descóbrense frases que están tiradas de textos surrealistas ou de títulos de libros onde cadros de escritores e pintores pertencentes ao movemento: «Ela fálalle das campañas do Norte de África, da miseria prolongada no Pacífico, da Europa posterior á chuvia» (p. 63). Non coñezo o orixinal inglés, e, ademais, deste idioma sei pouco, mais iso de «Europa posterior á chuvia» paréceme que é unha clara referencia (e, xa que logo, a tradución debera ser outra) a un cadro de Max Ernst: «Europe après la pluie» (Europa despois da chuvia), un cadro realizado entre 1940 e 1942 é que unha «visión» desoladora de como quedaría Europa despois da guerra que se estaba a levar contra o fascismo. Na páxina 93 pódese ler: «Thibaut [….] pasea co cadáver exquisito, personificación do amor tolo, nunha semana de bondade.». Nesta frase Miéville usa de títulos de autores surrealista: L’amor fou, de André Breton, polo que un considera que mellor que amor tolo sería «amor louco», e Une semaine de bonté, de Max Ernst, serie de colaxes publicados en forma de «novela».

Outras veces refírese ás accións de resistencia contra o invasor nazi por parte de Claude Cahun e Suzanne Malherbe. Ou nas páxinas 108-109, onde repasa toda unha serie de nomes surrealistas, uns moi coñecidos, outros case que descoñecidos para aquela/es que só saben do surrealismo as parvadas xornalísticas (que, moito nos tememos, este ano, centenario da publicación do Manifesto do surrealismo, de André Breton, medrarán coma cogomelos en outono), nomes que con «centos de mulleres e de homes dos que nunca ouvira falar e dos que nunca se falaría, pero que foron o espírito deste espírito, as inspiracións e os practicantes descoñecidos desta arte feroz, todos eles reverberaron en Franza, entraron en tromba. A través do vidro. […] As obras máis antigas dos renegados, os poemas de Aragon antes da súa capitulación ante o home de aceiro[4]. Os heroes do pasado insufláronlle un alento morto á máquina, o bardo de Maldoror, Rigaut, as pantasmas de Rimbaud, as reflexións de Vaché, que nunca desapareceran nin desaparecerán, e que foron e serán por sempre parte de Franza […]». Neste último parágrafo aparecen algúns dos nomes máis coñecidos do que se podería denominar «antepasados» do surrealismo: Isidore Ducasse –conde de Lautréamont–, o bardo de Maldoror; Jacques Rigaut, o autor de Axencia xeral do suicidio, e outros textos, que, como Jacques Vaché (Cartas de guerra), se suicidou, etc.

Para lermos, e entendermos, para desfrutarmos da lectura de Os derradeiros días de nova París non é necesario saber nada do surrealismo, pero talvez non estaría de mais que lectora ou lector desta novela de China Miéville soubese quen era André Breton, Claude Cahun ou Simone Yoyotte[5], entre outros nomes que aparecen nesta novela que, como diciamos, está atravesada pola ideoloxía, polo espírito surrealista.

[1] Ambos publicados en castelán por Akal: Octubre (2017) e Un espectro recorre el mundo (2024), respectivamente:

[2] Na páxina 175, Miéville dá unha descrición das cartas deste tarot.

[3] Hans Schoenhoff (?-?), mecenas das primeiras publicacións de La Main à Plume, é un personaxe misterioso. Coñecedor e apaixonado dos románticos alemáns, fíxoos accesíbeis ao grupo mediante traducións que apareceron en diversas plaquetas. Sábese que posuía a chave da embaixada de Checoslovaquia, antes de se trasladar esta a Londres. A venda de tapices e móbeis desta embaixada, unha vez abandonada, permitiu facer vivir a diversos membros de La Main à Plume. Arrestado pola Gestapo en 1942 en circunstancias escuras e por razóns nunca esclarecidas, Schoenhoff foi enviado a un campo de concentración do que nunca regresou. Hans Shoenhoff foi detido pola Gestapo porque era xudeu. Segundo Rosa Sala e Plàcid García-Vargas (El marqués y la esvástica. César González-Ruano y los judios en el París ocupado, Barcelona, Anagrama, 2014) o checo foi denunciado á Gestapo por González-Ruano, que de paso quedaría cos cartos que Schoenhoff lle entregara para poder fuxir a España. César González-Ruano era un porco, e a pesar do que afirmen elementos como Luis Antonio de Villena, José Manuel Prada ou Andrés Trapiello, entre outros, como escritor un verdadeiro coñazo: a que comparalo cun Cunqueiro, cun Céline, mesmo cun Jünger? Pode ser que os escritores españois non acaben de conformarse coa súa propia mediocridade. Para saber algo máis de Schoenhoff remitímonos a un traballo asinado por nós e publicado en Xalundes. Na mesma web hai unha ampla antoloxía de La Main à Plume, antoloxía inacabada.

[4] Stalin, para quen non se lembre.

[5] A finais de 2022, Enclave de Libros publicou, coordinado por Lurdes Martínez un importante libro: Bellas damas sin piedad. Mujeres del surrealismo, que recomendamos encarecidamente.