Os libros ‘soñados’ por Álvaro Cunqueiro (I)

Xesús González Gómez.

Nota previa

Unha vez acabado este traballo, encontro na rede o de Fernando Valls titulado «Aparecerá en primavera. Los libros imaginados por Álvaro Cunqueiro» (; edición dixital a partir de Campo de Agramante: revista de literatura, núm. 18 (primavera-verano 2013), pp. 47-5) que, segundo nota do propio Valls: «fue escrito para el homenaje que el Consello da Cultura Galega, en colaboración con el Institut d’Estudis Catalans, le dedicó al escritor gallego, en Barcelona, el 15 de septiembre del 2011, en el que también participaron Basilio Losada, Pere Gimferrer y Jordi Gracia». Valls, no seu escrito, só fala de seis obras «imaxinadas»: Diccionario de angeles (ou Diccionario de ángeles y demonios), La batalla de los cuatro reyes, Las selva vagabundas, A taberna da Galiana, A Casa –como novela–, e Ceniza en la manga de un viejo. Penso que o escrito de Valls non invalida, para nada, os presentes artigos. Por outra parte, hai que recoñecerlle a Fernando Valls non só o mérito de «precursor», no sentido de traballar sobre os libros soñados/imaxinarios do escritor galego, senón tamén a seriedade e o rigor con que o realiza; traballo ao que recomendamos a «visita», e do que tiramos a nota 8, que di: «Debo el conocimiento de esta misiva a la amabilidad de José Corredor-Matheos, quien entonces trabajaba como editor para Espasa-Calpe, coordinando los suplementos para la Enciclopedia Espasa, en la que colaboró Cunqueiro, realizando balances anuales sobre la literatura gallega, trabajos de los que nadie se ha ocupado por el momento, que yo sepa». Alguén se ocupou deses escritos de Cunqueiro en datas posteriores a este escrito de Fernando Valls?

Na Bibliografía que argallou Miguel-Anxo Seixas para a Fotobiografia de Álvaro Cunqueiro (1911-1981), Vigo, Edicions Xerais, 1991, volume coordinado por el mesmo, inclúe, baixo o epígrafe de «Libros soñados», «títulos de obras de Álvaro Cunqueiro que, por distintas razóns, nunca chegaron a se converter en libro, aínda que figuren como tales en diferentes bibliografías, e das que ás veces, felizmente, só nos deu algún anaco ou algún poema» (penso que Seixas se despistou e escribiu felizmente no canto do que quería escribir: infelizmente). Velaí a relacións destes libros que entrega Miguel Anxo Seixas:

O mundo i-outras vísperas.

Adolescenza no inverno.

Favorabel prisión (sic) de sono.

Amor ou estancia de Rosalía de Castro.

As cinco familias antigas.

Retrato do home.

As vacaciós de Sísifo.

O retorno de Ulises.

Novela de Pablo e Virxinia.

Os nove contra Tebas.

A casa.

Caravanas da alba.

A taberna da Galiana.

El descanso del barquero.

Paisajes y retratos.

Rogelia en Finisterre.

Los huéspedes del miedo.

El carro de heno.

Los ríos invisibles.

Cantos de Donegal e d’Amagh.

Ceniza en la manga de un viejo.

Diccionario de los ángeles.

Tendo en conta que Rogelia en Finisterre si a escribiu e publicou (Suplemento Literario de Vértice, 1940, debuxos de Sestos, Sucesores de Rivadeneyra, Madrid), dá un total de vinte e un (21) «libros soñados».

Ese mesmo ano de 1991, o Consello da Cultura Galega publicou o folleto Autopoética e poesías. Autógrafo inédito de Álvaro Cunqueiro, a cargo do seu presidente daquela, Xosé Filgueira Valverde. O que daba a coñecer Filgueira eran os poemas, a auto-poética e mais bibliografía que o propio Cunqueiro lle remitira en 1936 con destino á antoloxía de poesía galega contemporánea que estaba a argallar por encargo do Seminario de Estudos Galegos. Na bibliografía, o mindoniense consignaba os libros que publicara até entón e tamén unha serie de inéditos:

Poesía

Favorábel prisón de sono, 1935.

Poemas antigos, 1935.

A luz i-outros poemas, (1936, inacabado).

Teatro

Rua 26. Farsa

Lume nas cerdeiras. Ópera ao xeito das romeirías.

Novela

Papés de Andrés Delgado.

Ademais

Amor ou estancia de Rosalía de Castro.

As vidas iluminadas (Bén e Bóo, Don Casto Cuevas, Don Fidel García, Dona Nicolasa Méndez): 1930: I.

Se contrastamos a lista entregada por Miguel Anxo Seixas cos «iñéditos» que lle indica Cunqueiro a Filgueira, temos que sumar cinco (5) «libros soñados» máis, o que nos dá, de momento, unha suma de vinte e seis (26) libros deste tipo.

Antes de pasar ao tema que nos trae, dilucidemos un pouco a lista de «iñéditos» que entrega Cunqueiro en 1936. En poesía dá tres libros. Favorábel prisón de sono: antes de 1936, Cunqueiro publicou diversos poemas en varias revistas aos que engadía «do libro iñédito Favorábel prisón de sono». Poemas antigos podía ser unha recompilación que pensaba facer de poemas escritos por el antes de 1935; e A luz i-outros poemas, os poemas que estaba a escribir daquelas (en 1936). Non esquezamos que Iago Castro Buerger e Xosé Henrique Costas entregan, no volume de Álvaro Cunqueiro, Poesía 1933-1981 (Vigo, Editorial Galaxia, 2011), un total de 23 poemas –sen contarmos dous en catalán– escritos, e publicados en revistas ou xornais, de 1933 a 1936; ademais dan unha listaxe de dez poemas anteriores a 1933 (de 1930 a 1932), aos que hai que engadir os poemas «Algún día…?» e «Alí, nos meus xardíns…», publicados no número 136 de Céltiga (Buenos Aires, 25 de agosto de 1930), e o seu primeiro poema publicado, «D’un libro», aparecido en Vallibria, nº 2, 9 de marzo de 1930, e recuperado por Miguel González Somovilla en Álvaro Cunqueiro, Al pasar los días. Artículos periodísticos (Madrid, Biblioteca Castro, 2020). Iso sen contarmos os poemas que Cunqueiro puido escribir e que nunca quixo publicar, ou que só pensaba publicar nalgunhas desas tres «recompilacións». Noutras palabras, pensamos que, no que respecta a poesía, aos «inéditos», Cunqueiro non estaba a «fabular»: existían.

Polo que se refire ás dúas obras teatrais, pouco se pode afirmar. Só dúas cousiñas: a) En 1932, no numero 6 da revista luguesa Yunque, dirixida por Ánxel Fole e Arturo Cuadrado, apareceu o texto de Cunqueiro titulado «Rúa 26. Diálogo limiar». Texto que sería, teoricamente, a primeira escena dunha suposta obra teatral. Sobre este escrito teatral de Cunqueiro véxase a excelente «Introducción» que lle pon Teresa López en Álvaro Cunqueiro, Rúa 26. Diálogo limiar (Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 1995 –edición non venal. O texto tamén está recollido en Álvaro Cunqueiro, O mundo que teño de meu. Artigos en lingua galega. Prensa e revistas (1930-1980), Vigo, Editorial Galaxia, 2013, pp. 50-52). É dicir, existía un proxecto teatral así titulado, a non ser que se considere o texto publicado por Cunqueiro como unha proposta teatral en si (lease a discusión de Teresa López). b) No que respecta á outra peza teatral «inédita», Lume nas cerdeiras, acho que, polo título que dá, é unha «broma» que quería gastar Cunqueiro a Filgueira e os posíbeis lectores da non-nata antoloxía.

A novela: Papés de Andrés Delgado. Como Lume nas cerdeiras, acho que a afirmación de Cunqueiro de que tiña daquela unha novela escrita, é unha pura arroutada, unha «boutade», se se prefire esta ultima palabra. Non coñezo ningún indicio de que Cunqueiro iniciara a escrita dunha novela: habería que ver se existen papeis no seu arquivo que poidan corroborar ou negar o meu aserto, ou, simplemente, deixalo en suspenso.

Ademais. Neste apartado coloca dous «libros». Amor ou estancia de Rosalía de Castro; de que podía ir tal libro? Sería un ensaio? Unha biografía lírico-poética? Ao longo da súa vida literaria, Cunqueiro escribiu, aínda que non o semelle, abondo sobre Rosalía de Castro, así que o libro, este Amor ou estancia… podía ser mil e unha cousas diferentes. Non obstante, un gustaría que fose un libro –e intúo que esa era a intención do mindoniense– na esteira do artigo Rosalía de Castro (fragmentos dun diario), publicado en La Voz de Galicia o 29 de marzo de 1953, e recollido en Álvaro Cunqueiro, 100 artigos, A Coruña, La Voz de Galicia, 2001, escolma e prólogo de Dorinda Rivera Pedredo, p. 50-52). Ou, talvez, o artigo está tirado dos apuntamentos ou escritos que tiña Cunqueiro no seu arquivo, e que eran parte dos borradores dese libro non-nato, soñado, sobre a poeta.

E As vidas iluminadas (Bén e Bóo, Don Casto Cuevas, Don Fidel García, Dona Nicolasa Méndez): 1930: I. Este podía ser un libro ao xeito de Escola de menciñeiros, sobre pintores e outros personaxes reais, xa que Bén e Bóo foi un pintor a quen lle dedicaron escritos Cunqueiro, Fernández del Riego e outros (para saber máis sobre neste pintor, ver nesta mesma web, Xosé Enrique Acuña, «A mínima vida do pintor Ben e Bóo»). O de Cunqueiro, publicado en El Pueblo Gallego o 23 de marzo de 1934, está incluído dentro dunha serie que se titulaba, precisamente, «Vidas ilumiadas», serie da que só publicou outro artigo, que saibamos nós, dedicado, precisamente, a outro pintor: Landín, recollidos ambos en O mundo que…; non se recolle, porén, neste volume o artigo O mundo i-outras vísperas. Retratos iluminados: H. Lutteroh, 7 de xullo de 1935 (sobre Lutteroth e este artigo de Cunqueiro, véxase nesta mesma web, Xosé Enrique Acuña: «Cando Cunqueiro “matou” a Lutteroth”»). De Casto Cuevas fala Cunqueiro en dúas ocasións. A primeira no tempo, no artigo «Notas. III Salón gallego de arte», publicado en El Pueblo Gallego o 20 de abril de 1935, e no que o mindoniense escribe: «Hicimos entonces un recuerdo [nunha conferencia en Barcelona sobre a pintura de Manuel Colmeiro]. Lo hacemos siempre. Ahora igual que entonces dice así: “Entre el barbilindo don Casto Cuevas, pintoresco maestro pintor muerto al filo retórico del fin de siglo, y los pintores actuales, está, carne viva en efigie, la estampa de Alfonso Castelao, tierra de tierra, vena y agua eterna». A segunda ocasión foi no artigo que continuaba o anterior: «Notas IV. Salón gallego de arte», publicado no mesmo xornal o 2 de xuño de 1935. Este artigo é, para min, un dos mellores que escribiu Álvaro Cunqueiro antes de 1936. É, penso, todo el unha pura invención onde a imaxinación se desencadea mais é controlada pola pluma do mindoniense, dando lugar a unha pequena obra mestra: «Una sala la entregaremos, para que la gocen, a tres “douaniers” a lo Henri Rousseau: un primitivo, un soñador y un ángel. De estos dos últimos –el soñador y el ángel: Landín y Bén Boo– ya hemos hablado aquí mismo, diciendo, hasta donde era posible, sus vidas iluminadas. El primitivo –Casto Cuevas– permanece inédito y maravilloso.

[…]

» Este barbilindo señor don Casto Cuevas ya es otra cosa. Eso que se llama un primitivo, si acordamos que primitiva es aquella pintura pre-renacentista cuya existencia se comprende como un progreso y una decadencia a la vez.

» […] Si era la decoración “aun” lo que estaba allí, pudo muy bien haberse atrevido a pintarlo este barbilindo señor don Casto Cuevas Noguerol.

» Cuelga dos cuadros: “O meu despacho recén amañado” y “A miña criada Josefina”. En su despacho, recientemente pintado, con muchos retratos y cuadros por las paredes, una mesa con quince cajones, un altarcito con un San Antonio preciosísimo y don Casto de chaquet y puro. Todo aplanado, fino, amanerado, en reflejo. Un primitivo. Una colocación altiva y esforzada, pero natural y fácil. las manos en el aire y las luces hechas con colores, bien montadas, siguiéndose el rayo de sol por la piel de las cosas, una luz como piel de melocotón o labio de rapaz. Decoración sí, pero un ánimo, una creencia, un progreso. “A miña criada Josefina”, vestida de Nuestra Señora del Rosario, es más primitivo todavía. El oro, la estofa, el colorete, la rodilla inverosímil doblada en pleno aire, la ventana que deja ver tres cerezos y cinco ángeles, todo respira una antigua pasión, una amable caricia, una sangre fresca. Estamos en una Primavera del año 1400 y pico –perdón Tarró por la tuya del 1500– y una cantinela aguda y lozana se aguza y lava, corretea y trastorna sobre estas dos maderas correctamente divertidas.

                                    _______________

En un Museo de la Pintura gallega, Bén y Bóo, Landín y don Casto Cuevas, tendrían, en una tibia rotonda abierta a los primeros pasos, paredes lucidas en que enseñar, finamente, sus dulces ilusiones». De don Casto Cuevas non atopei ningunha referencia máis, nin de Cunqueiro nin doutra xente, polo que se pode dubidar, en principio, da súa existencia real (non verdadeira: a existencia verdadeira deulla Cunqueiro neste artigo). Tamén debo dicir que debido ao confinamento no podo consultar os libros que debería consultar. No que respecta a don Fidel García, achei, nas diversas hemerotecas que focei, tres referencias que me podían servir, que podía vincular este Fidel García co Fidel García de que fala o noso escritor. Dúas delas clarisimamente, xa que aparecen en artigos de Cunqueiro. A terceira, e primeira no tempo, é unha referencia que fai en El Diario de Pontevedra Rafael Fuenbuena, o 26 de maio de 1906. Fuenbuena comenta unha exposición que se está a realizar na Escuela de Artes e Industria, de Vigo, e titula o seu comentario: «Una exposición». Nun momento determinado desta recensión, que ocupa dúas columnas de portada e case media da segunda páxina, pódese ler: «Fidel García presenta un tallado escrupulosamente hecho», máis nada. Tendo en conta que Bén e Bóo e Casto Cuevas eran pintores, ben podería ser que o Fidel García cunqueirián fose un escultor. mais vexamos as referencias de Cunqueiro.

A primeira referencia cunqueiriá a Fidel García, ou a primeira mención a Fidel García nun escrito de Cunqueiro, aparece no artigo «Creazón da mar», da serie «O mundo i-outras vísperas», aparecido en El Pueblo Gallego o 13 de xaneiro de 1935 (o artigo está recollido en O mundo que teño de meu, op.cit., p. 67-70: anotemos que falta a parte final do escrito: «Posíbel final de drama».). O apartado IV de tal artigo iníciase desta maneira: «Fidel García –ilumiada vida– pintor (sic) a Deus creando os peixes de todas as mares. Alí ollariades que lediza foi a creazón e cómo Deus nona fixo para a sua maior groria. Cando a creazón xa había xente que soñaba i-eiquí está o “quid”». A segunda referencia aparece no artigo «Rueda de las cuatro estaciones», publicado no mesmo xornal o 1 de xaneiro de 1938. A referencia é idéntica, mais en español, xa que parte deste longo artigo de Cunqueiro está conformado co artigo anteriormente citado… traducido ao castelán. O que se denomina unha «canibalización», en certo modo.

Sobre dona Nicolasa Méndez non atopei referencia ningunha.

Polo que levamos dito, pódese deducir, quizais erroneamente, que o escritor de Mondoñedo, en 1936, tiña ben pensado os títulos que quería publicar e que el dá como «iñéditos»: a sublevación dos militares africanistas impediu que eses proxectos cunqueiriáns se realizasen. Durante anos, realizaría outros, pero pouco teñen a ver co que denominamos literatura galega.