Os romanistas e o nazismo (e II)

Xesús González Gómez.

Se un fose determinista, talvez no seu momento, e mesmo hoxe, fuxiría de diversas das tendencias críticas (da literatura ou do «feito» literario) da modernidade e da posmodernidade; e non digamos das idioteces althusserianas, que dicía Cornelius Castioradis, sobre a «produción literaria». Tendencias que, sábese, a maioría teñen como referencia maior, en última ou primeirísima instancia, o pensamento heideggeriano. Non vou entrar no sarillo de se o pensamento parido polo mestre de Alemaña (lembremos a Celan: «a morte é un mestre de Alemaña») está emparentado co nazismo: hai quen afirma que si, cousa que os heideggerianos negan, claro: en todo caso, o individuo Martin Heidegger era antisemita e militou, até 1945, no Partido Nacionalsocialista, como ficou demostrado máis dunha vez e como confirma o propio filósofo nos seus póstumos Cadernos negros. Os heideggerianos, sobre todo os galos, é dicir, os franceses, son unha raza ben rara: negan o evidente e mesmo chegaron a escribir que unha cousa era o Partido Nacionalsocialista e outra o nazismo ou nacionalsocialismo: dignos discípulos do seu mestre, a quen o grande crítico suízo Walter Muschg cualificou de «delincuente da lingua»[1].

Se detrás destas tendencias críticas, aínda non nomeadas, da posmodernidade está, como dixemos, a filosofía heideggeriana, non estará de máis lembrar que algúns dos discípulos e amigos de Heidegger mantiveron durante o nazismo unha posición nada clara. Hans-Georg Gadamer, por exemplo, durante a ocupación nazi de Francia ditou diversas conferencias no París ocupado organizadas por non lembro agora que institución alemá (ministerio de Asuntos Exteriores? Ministerio de Propaganda?). Segundo algúns dos seus discípulos, Gadamer afastouse silenciosamente de Heidegger cando este lanzou os denominados «discursos do reitorado»: será certo, mais lembremos que a versión que deu Gadamer do encontro entre Heidegger e Celan é máis falsa que un daqueles antigos pesos de chumbo. Versión, ademais, discutida até por heideggerianos recalcitrantes e defensores a morte do autor Da esencia da verdade, como Philippe Lacoue-Labarthe ou Jean-Luc Nancy[2]. Hugo Friedrich, amigo de Heidegger, como dixemos, e correspondente seu, foi depurado polas autoridades americanas de ocupación en 1945. E de amigos anteriores ou posteriores a este último ano, como Carl Schmitt ou Ernest Jünger, case mellor non falar –e aviso de que estou a falar de posicións políticas, para nos entendermos entre todos. De acordo que a vida baixo o nazismo non era fácil para os elementos de oposición, mais non deixaremos de lembrar que o gran Werner Krauss –non confundir co actor do mesmo nome–, quen substituíra a Auerbach (exiliado), de quen era íntimo amigo, na universidade de Magurbo, en 1942 foi condenado a morte por «complicidade en crimes de alta traizón», dous anos máis tarde, a pena foi cambiada por cinco anos de cárcere. Krauss era marxista e despois de 1945 membro do Partido comunista alemán, e como tal continuou a loitar baixo o nazismo. En 1937, en plena guerra civil española, mandou un traballo de colaboración en homenaxe ao erudito catalán Antoni Rubió i Lluch, que apareceu aquel ano en Barcelona, e tamén continuou a colaborar coa biblioteca Warburg, sita daquela en Londres e proscrita en Alemaña por «xudía», etc. Anotemos, como curiosidade, que o único libro de Krauss publicado en España, que saibamos nós, A doutrina da vida segundo Baltasar Gracián, apareceu nas opusdeísticas Ediciones Rialp. Ou que Wilhelm Friedman, fuxido de Alemaña e exilado en Francia, se suicidou en1943 despois de ser interrogado pola Gestapo, ou que Elise Ricther foi asasinada no campo de Terezine (en checo) coñecido tamén como Theresienstadt, etc.

Unha das correntes críticas máis coñecidas da posmodernidade é a denominada «deconstrución». O belga Paul De Man (1919-1983) foi unha das súas preclaras «figuras». En 1988, o investigador belga Ortwin de Graef descubriu unha serie de artigos de De Man publicados no xornal flamengo (e colaboracionista) Het Vlaamse Land, e en posteriores pescudas deu con 169 artigos de De Man no xornal Le Soir. Artigos antisemitas e pro-nazis, aínda que non apoiara a teoría da arte dexenerada. Nun deses artigos chegou a escribir esta frase: «Unha solución do problema xudeu que se basease na creación dunha colonia xudía illada de Europa non tería consecuencias deplorábeis para a literatura de Occidente» (?!!!). Xudeus e xudías occidentais:

Marx e Freud; Spinosa, Theodor W. Adorno, Benjamin, Rosa Luxemburg, Herbert Marcuse, H. Arendt, Michael Löwy, Eric J. Hobsbawmn, Max Horkheimer, Leo Löwenthal, S. Kracauer, Berger (John), Proust, Mahler, Maldenstan, Julien Freud, Henri Meschonnic, Lucien Goldmann, Edgar Morin, Isaak Babel, Marcel Schowb, Pierre Vidal-Naquet, Natalia e Carlo Ginzburg, Adam Schaff, Maxime Rodinson, George Steiner, Ernst Bloch, Marc Bloch, Paul Celan, Hans Mayer, Ernest Mandel, Jean Améry, Isaac Deutscher, Joseph, Henry e Philip Roth, Hermann Broch, Vassili Grossman, Isaak Babel, Eisenstein, Fritz Lang, os irmáns Marx, Karl Kraus, Kafka (claro), Georges Perec, Giorgio Bassani Jean Malaquais, Eric Auerbach, Leo Spitzer, Elias Canetti, etcétera etcétera etcétera, xa que cito de memoria e deixo no tinteiro (valla a metáfora) un sen fin de nomes de xudeus e xudías que se ben son importantes dentro da literatura en xeral, a min, en particular, non me interesan moito, polo que só cito nomes daquele/as que leo con pracer e interese.

Mais volvamos a De Man: como todo o mundo sabe, detrás da famosa deconstrución está, nin máis nin menos, a filosofía heideggeriana. Cando apareceron estes artigos inmediatamente xurdiron, evidentemente, os defensores do belga; non da súa corrente crítica, iso dáse por descontado, senón da persoa. Algún chegou a afirmar que De Man deixara de escribir en Le Soir no momento en que Léon Degrelle (xefe do partido rexista –nazi– belga, refuxiado en España desde 1945 e nunca entregado por ningún goberno español a Bélxica, quen non deixaba de reclamalo. Por certo, Degrelle era íntimo amigo de Laín Entralgo, mais o español nunca fala del nas súas máis que falsas memorias: Descargo de conciencia); diciamos, segundo estes defensores, De Man deixou de escribir no devandito xornal cando Degrelle pediu a incorporación de Bélxica a Alemaña, e foi, ademais, naquel tempo cando se iniciaron as deportacións dos xudeus belgas: tamén se lles pode contestar, a estes defensores, que as deportacións foron o resultado ou consecuencia natural e prevista dos artigos antisemitas de De Man: non é así, mais parvada por parvada… Outra das correntes críticas (no «campo literario») da posmodernidade é (ou foi) a denominada «estética da recepción», cuxo maior representante era Hans-Robert Jauss (1921-1997).

Alá polo 1996, un romanista, «Earl Jeffrey Richards, intrigado pola grande hostilidade de Jauss a respecto de Ernst Robert Curtius[3], sospeita que a biografía do primeiro podería explicar os mecanismos desa hostilidade. Investiga e o que descubre non deixa de producir lexítimos calafríos» (Charles Dantzig: «Propositions pour une typologie des salauds», in Le Courage, nº 2, 20 de abril de 2016). Case vinte anos antes, o 6 de setembro de 1996, nunha entrevista concedida a Le Monde, Jauss afirmaba: «Non se pode comprender o xenocidio cometido polos nazis porque comprendelo sería unha maneira de aprobalo: se é necesario, polo tanto, continuar a rexeitar e estudar os feitos para mostrar até onde puideron conducir os mecanismos do Reich, é necesario rexeitar comprendelos». Pouco antes destas declaracións, descubrírase que Jauss, enganchado como voluntario na Waffen-SS, na que chegou ao grao de capitán (Hauptsturmführer), fora condecorado por Hitler coa Cruz de Ouro en 1944 (véxase a carta de Jacques Schatz a Le Monde do 15 de setembro de 1996). Segundo François Rastier, Croc de boucher et Rose Mystique. Enjeux présents du pathos sur l’extermination (Rennes, Presses universitaires de Rennes, 2008), comézase «a comprender mellor a súa teoría nacionalista segundo a cal a historia literaria tería como misión “representar, a través da historia dos produtos da súa literatura, a esencia dunha entidade nacional en procura de si propia”» (Pour une esthétique de la réception, París, Gallimard, 1978, p. 23). Como sempre, apareceron os «desculpadores». «Jauss distinguía entre un “eu lembrado” (erinnertes Ich) e un “eu que recorda” (erinnerndes Ich). Pódese afirmar que esta distinción estaba destinada a erguer unha barreira infranqueábel entre o presente e o pasado, maneira para Jauss de facer servir a súa teoría crítica para disimular a súa experiencia nas máis altas funcións da Waffen-SS», William Marx: «Hans-Robert Jauss: de l’incertitude en matière de saloperie» (en Le Courage nº 2, p. 269-286. Marx visa non só a persoa, senón a teoría crítica de Jauss).

En todo o caso, non pretendemos afirmar que os «métodos» críticos da posmodernidade sexan fascistas ou nazis, mais si se pode afirmar que coxean por moitos lados, como coxean o semiótico ou o posestruturalismo, etc. Ao cabo, quizais, como afirma George Steiner en Presenzas reais, a crítica actual é produción parasitaria que impide o acceso á «creación» ou ao «acto de creación» e os rebaixa a algo secundario. Talvez tamén, de aí, esa fuxida cara a outros terreos que, maiormente, teñen tanto que ver coa literatura como a agricultura: a teoría dos campos literarios, tan de moda entre literatos que, como sumo, seguiron un cursiño de socioloxía por correspondencia. E que un saiba, que non sabe moito, esa teoría dos campos é algo que ten que ver coa socioloxía. E o que é peor, como teño repetido en diversas ocasións, seguindo a Jacques Rancière e outros, a sociocracia bourdieniana deixa a política na porta de entrada e baséao todo na adquisición do denominado «capital cultural», que conduce directamente ao outro capital, ao serio: o económico. Non se trata xa, só, de que ese «método» non sirva moito, debido ao seu franco-centrismo –como moi soubo ver no seu día González Millán–, senón que mesmo no terreo especifico francés, moitas das conclusións dos bourdienianos son abondo «arriscadas» e faltas de verdade, porque a socioloxía bourdieniana nunca traballa con individuos, senón con números e conceptos, con pezas a mover nun taboleiro. Véxase un exemplo. A revista Le mouvement social dedicou o seu número 180, xullo-setembro 1997, ao tema: «Para unha historia da resistencia». Neste número, a discípula de Bourdieu Gisèle Sapiro escribiu un traballo: «Les conditions profesionelles d’une mobilisation réussie», sobre a incorporación de escritores, de todas as tendencias políticas, á Resistencia (francesa) contra o invasor alemán; incorporación centralizada no Comité Nacional de Escritores (CNE). Despois de historiar superficialmente o tema e enumerar algúns escritores que se incorporaron, acaba co seguinte parágrafo: «A oposición ao ocupante ou ao réxime de Vichy non é, en si, a razón suficiente do paso á acción nin a forma específica desta acción. A crenza na loita está inextricabelmente mesturada á forma de acción específica proposta aos escritores, á fusión desta crenza coa illusio literaria que fai posíbel, á sociabilidade –incluso, nalgúns campos, socialización no campo– que supón, ás reconversións que permite (Claude Roy, por exemplo, pasa de L’Action Française ao Partido comunista), aos beneficios simbólicos que promete (o CNE pode aparecer como un “trampolín” cara á Editorial Gallimard). Así, a solidariedade de intereses corporativistas e literarios que funda a afinidade de posicións, permite provisionalmente superar as discrepancias xeracionais e ideolóxicas, que non deixarán de volver á orde do día á Liberación» (p. 191). En verdade, estes escritores son uns fillos da puta: só pensan en publicar na Gallimard e, para iso, mesmo arriscan a vida ou a liberdade física e mestúranse cos seus inimigos políticos do día anterior, etc. Cando menos, Sapiro podía ter un pouco de respecto a aqueles como Jacques Ducour (fundador de Les lettres françaises), Politzer, Desnos, e tantos outros que non menciono, que foron fusilados polos alemáns ou morreron en campos de concentración e/ou internamento. E, ademais, como se nota que Sapiro nunca viviu baixo unha ditadura!

Podiamos continuar: Paul Ricoeur quen antes de 1940 era militante da SFIO (Section française de l’International Ouvrière, é dicir, o partido socialista francés) malia non deixar de ser católico: durante a ocupación alemá de Francia, Ricoeur chega a militar en movementos petainistas-colaboracionistas, pouco tempo, seica (ver François Dossé, Paul Ricoeur, Los sentidos de una vida (1913-2005), Buenos Aires, FCE. 2013); ou Maurice Blanchot, que de 1931 a 1940 escribe en xornais e revistas da extrema dereita francesa, e non precisamente de literatura, senón artigos políticos chauvinistas, anticomunistas e antisemitas. Pero sobre Blanchot falaremos máis amplamente en próximas ocasións.

[1] Walter Muschg, «Do envilecemento da lingua» (Conferencia pronunciada en Berlín, en febreiro de 1962): «E terceiro: o embrutecemento da lingua nas ciencias, de maneira especialísima nas ciencias do espírito, en cuxas distintas disciplinas –e aquí penso, para nos citarmos a nós mesmos, na literatura e na investigación artística, así como na teoloxía– desenvolveuse un bulleiro lingüístico, no que chapuzan o erudito e os seus discípulos, no que un pode sentirse como en casa e a gusto, ou non. Aquí non podo, sen máis nin máis, recoller a pelota que o señor Korlén me lanzou e citar a Martin Heidegger como un dos principais responsábeis de tal situación. Prescindindo por completo dos libros de Heidegger, dos que non quero citar pasaxe ningunha, advirto nos estudantes e especialistas influídos por Heidegger unha aberración, baleiro e falsificación da lingua alemá tales, que, simplemente, me resisto a penetrar na súa xerga. Ocórreme que escoito durante media hora a alguén que fala esta xerga ou leo un libro escrito nela, e a duras penas si consigo entender algo; en ocasións, non entendo absolutamente nada, aínda cando o interlocutor ou o autor non deixe de dar voltas arredor dun mesmo tema. Para min Heidegger é un delincuente da lingua, e desexaría aproveitar esta oportunidade tan pouco festiva para introducir este concepto na terminoloxía da moderna filoloxía», in Expresionismo, literatura y panfleto, Madrid, Ediciones Guadarrama, 1976, p. 137-138.

[2] Gadamer seica nunca foi nazi, ben que era dos que miraba para outro lado. Véxase A. Gomez Ramos, «Gadamer y el nacionalsocialismo», La Balsa de la medusa, nº 44, 1977 (https://prensahistorica.mcu.es/es/consulta/resultados_ocr.do)

[3] Tamén se puido facer a investigación a partir da hostilidade declarada de Jauss por Adorno, ver, por exemplo: «Crítica a la estética de la negatividad de Adorno». In Experiencia estética y hermenéutica literaria. Ensayos en el campo de la experiencia estética, Madrid, Taurus Ediciones, 1986, pp. 47-58.