Pardo de Neyra e as vangardas galegas, historia dun desencontro (1)

Xesús González Gómez.

Nas miñas frecuentes «razzias» por librarías de vello, rastros, feiras, puntos verdes do Concello (onde a xente deixa libros), etc., sempre atopo unha cousa ou outra. Infelizmente, non con moita frecuencia libros galegos, ou de autor galego, aínda que hai cousa dun mes dei con Baladas de las damas del tiempo pasado, de Álvaro Cunqueiro, a primeira edición, de 1945, da Editorial Alhambra, pola cantidade exacta de dous (2) euros. A edición sinala as obras do autor (non se indica nada das escritas en galego), as publicadas e as que están en prensa: como sempre en Cunqueiro, a mistificación debe aparecer. Entre as obras publicadas dá dous libros, Paisaje y retratos (Ediciones Un, 1936) e Tres versiones (Rosalía, Nobre Heine) (Ediciones Un, 1936), e en prensa, San Gonzalo (que se publicou na Editora Nacional en 1945, co pseudónimo de Álvaro Labrada) e mais La cocina cristiana occidental, que debía publicar a Editorial Javier Morata, libro este que o mindoniense tiña en mentes dende mediados dos anos corenta e que se publicou en 1969, na Editorial Taber. Este, en realidade, non era un libro orixinal, senón unha recompilación de escritos sobre cociña publicados en diferentes medios xornalísticos, en Destino e Historia y vida, sobre todo. Que o tiña en mentes dende mediados da devandita década, dá fe o artigo de Camilo José Cela, «Una cocina», publicado en diferentes xornais da cadea do Movimiento (eu uso o publicado na xornal Los sitios, de Girona o 5 de novembro de 1946). O artigo, que non imos comentar, leva a seguinte dedicatoria: «A mi amigo don Álvaro Cunqueiro que prepara un libro sobre la cocina cristiana de occidente.» Mais deixémonos de curiosidades bibliográficas e continuemos.

Hai como tres semanas, nunha libraría das chamadas solidarias (que non son tal), atopei, por tres euros, un libro galego que non coñecía: Literatura galega de vangarda. A iconoclastia rupturista dos primeiros manifestos galegos, de Xulio Pardo de Neyra, publicado en 2006 (ou sexa, hai 19 anos) pola desaparecida editorial tresCtres. Debo confesar que despois de ler unhas cantas páxinas da introdución, o estudo este púxome medo, así que deixei repousar o meu cerebro antes de me introducir nel. Finalmente, lino, con atención e coa gargallada a cada pouco a flor de labios e gorxa. Falemos, xa que logo, un pouco, non demasiado, e moi serodiamente, deste volume. Mais antes… defendereime polo que vou dicir, escribir.

Facer comentarios sobre un estudo crítico é correr un perigo múltiple. Alén de interpretar o que se pensa son os propósitos do autor, o comentarista pode caer en eloxios vans ou en ataques gratuítos, ou simplemente aproveitarse do ensaio como pretexto para expresión das súas propias actitudes, ás veces só tenuamente ligadas ao orixinal. Se, como se di (e eu estou seguro), a crítica e parasitaria da obra de arte, facer críticas sobre a crítica quizais só sexa unha forma de dependencia. Ou un axuste de contas. Quixésemos que nas liñas que van seguir isto último non aparecese, xa que non é intención miña axustar contas con ninguén. Os outros erros citados, talvez non sexan insalvábeis.

De Pardo de Neyra, até o día de hoxe, só lin tres libros: Evaristo Correa Calderón (Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, 2003), do que falei hai xa anos aquí mesmo poñendo algún puntos sobre os is mitolóxicos que usaba nese libriño o seu autor (mitolóxico, no mal sentido da palabra; ou, quizais, simplemente debería dicir ucrónicos). O outro libro del que pasou baixo os meus ollos hai xa anos foi: Lugo: Cultura e República. As manifestacións intelectuais dunha cidade galega entre 1931–1936 (Sada, Ediciós do Castro, 2001), libro que achega unha manchea de datos mais cuxo deseño (editorial) é caótico e, tamén, roza un perigo: querer facer de Lugo o que non foi nin é: unha Atenas ou semi-Atenas galega, como non o foi, nin é, Ourense, claro. Finalmente este terceiro.

Que dicir deste volume, deste libro?

Despois de ler uns cantos parágrafos «co sorriso nos beizos», chego ao final dunha páxina en que leo que ao tempo de «proclamar unha nova realidade e analizar rigorosamente a enxurrada herdada dos nosos devanceiros, estamos a exhibir [o autor, ou sexa, Pardo de Neyra] o mesmo comportamento que, hai máis de oitenta e cinco anos, fixo de Correa Calderón o pai do vangardismo galego, situándoo na vangarda –nunca mellor dito– da actitude manifestaria [vaia palabrón!] que, iso si, faría de Cebreiro e Manuel Antonio os principais destrutores do tradicionalismo que inzaba as veas da crítica literaria galega de entón (p. 26-27). E a partir de aquí, confésoo, sumado ás reticencias que me causaron as páxinas anteriores, foi imposíbel tomar este libro, este estudo (?) en serio.

Pardo de Neyra amplía, case que até o infinito, cousas que lera eu xa na devandita biografía por el escrita de Correa Calderón. Unha vez acabado de ler este libro púxenme a cuestión de se facer ou non unha recensión crítica. Mesmo quixen intentalo: foi imposíbel. Este libro, este estudo, só se pode definir cunha poucas liñas que dirían, máis ou menos así: «Xulio Pardo de Neyra, con Literatura galega de vangarda. A iconoclastia rupturista dos primeiros manifestos galegos, ábrelle novas posibilidades á historia da literatura. A partir deste libro, novos estudosos poden afondar nunha póla da historia literaria que se podería denominar “historia ucrónica da literatura (e mesmo da política”)». E podiamos acabar aquí. Pero daremos algúns exemplos do que afirma Pardo de Neyra.

«Evaristo Correa Calderón constitúe o primeiro piar dentro da consolidación do vangardismo na Galiza». Noutras palabras, Correa Calderon é o primeiro «vangardista» galego do século XX. Vangardista Correa Calderón? Onde? Nos supostos manifestos de pouco máis de dez liñas, publicados nese xornal vangardista (en realidade, a partir de 1910, «Diario monárquico», tal como reza a súa cabeceira) que sería, de acreditarmos en Pardo de Neyra, La idea moderna, de Lugo? Na súa poesía? Un pouco de seriedade.

Os supostos «manifestos» publicados en La idea moderna, e case que todos os aparecidos en A Nosa Terra, van dos 500 ao mil ou mil trescentos caracteres, polo que no canto de «manifestos» podiamos dicir que eran panfletiños inseridos en xornais e revistas. Se textos como «É preciso que a nosa cibdá esperte e teña unha actitude rexa frente as problemáticas actuás e frente a Castela. / Sexamos rexionalistas. Falemos no idioma da nosa terra. / Qu’a nosa terra sexa nosa», publicado o 15 de xaneiro de 1918 no devandito xornal lugués, os consideramos «manifestos», A Nosa Terra histórica e outras publicacións nacionalistas, están inzadas de manifestos da primeira á última páxina. E digamos que os «manifestos» de Correa Calderón publicados en La idea moderna teñen case todos esta mesma extensión (ás veces uns dous centos ou dous centos cincuenta carácteres máis) que o que acabamos de transcribir, que é todo o texto do suposto manifesto. Se isto é un manifesto, a vella consigna (finais dos 1960 inicios dos 1970) «Galicia ceibe e socialista» –por non nos referir aos famosos dez puntos da UPG– eran o cume do manifesto. Un pouco de seriedade. Noutras palabras, se eses textos de Correa Calderón, incluído o que máis se achega: «A nova generazón galega», onde di aquilo, con máis razón ca un santo, de que: «Mais nos perjudica un mal poeta que un cacique», e que podía aplicarse a si mesmo o autor e de Conceición sinxela do ceo. Se son manifestos, que baixe do ceo fascista il signore Filippo Tommaso Marinetti e nolo explique. Tendo en conta que este último «manifesto» é de 1925, e que os outros textos que Pardo de Neyra considera como tales. e non deixan de ser «consignas» máis ou menos axeitadas, o de primeiro «vangardista» galego non se sostén nin con muletas de chumbo.

Por que, que dicir do «vangardismo» da súa poesía? Vexamos un exemplo, e dos mellores:

SEMANA SANTA

Sol.

O ceo silenzo.

Mulleres abigarradas: Carabeles bermellos, carabeles brancos; mantelas brancas, mantelas mouras; sedas, terciopelos mouros.

Soldados abigarrados: Prumas, uniformes brancos, roxos, amarelos, azúes. Uns en calzoncillos. Outros teñen barbas.

Todol-os santos e santas da corte celestial nunha dorcesión (sic) moy longa.

O grotesco da porcesión!

Pobres santos. Eu sintio pol-os santos.

Ista porcesión  non me conmove. Eu quixera que me conmovera com’a todol-os demais.

Ten demasiado caraiter de guardarropía.de scenographía, de sacristía. Non ten emoción.

Pol-o ceo silenzoso, cortando a claridade, surxe un monoplán, planeando como’unha pomba…

(A Nosa Terra, n.º 128, 25 setembro do 1920).

É dicir, un poemiña en prosa posmodernista con resonancias máis ou menos ultraístas ou cuase futuristas (non se esqueza que na antoloxía de Álvaro de las Casas está incluído no apartado «futuristas») e de calidade máis ben baixa, como toda a poesía de Correa Calderón. Debido á súa pouca calidade, esta poesía case quen nunca foi antologada. Por outra parte, unha poesía (teoricamente «futurista» e/ou de vangarda) que na Galiza dos inicios da década de 1920 abundaba como choiva no outono. Véxanse senón exemplos de poemas escritos por descoñecidos:

Orballada de nubeiro: Ferv’a terra de lume /esfáchese o sol n’ela… / tras dos penedos mouros d’unha cume / van chegand’os nubeiros en gavela. /  Un trasno e un lugrumante /fan estalar as nubes a turradas: / pol-o camiño adiante / todo está cheo de polas esgazadas. / Tras d’os mouros penedos qu’hai na terra / non se ven xa nubeiros de trebón. / Quedou mollad-a terra / y-o ceio azul y-alegre o curazón. / Un carrizo que vóo (sic) d’antre os buxos / pra xuntar a bicada, / n-a groria da orballada, / de vida chea, estoupa en aturuxos. / Arrecende a luxuria, a carne ouveia, / tremando de deseio. Na carreira d’aldea / que blanqueian as lanzas do centeio / pega un pulo o cabalo, creb’a cincha / y atropellando espigas ou paveas / que ll’enrollan nas pathas suas cadeas, / coma un centauro, pol-a leira rincha (Enrique Batán, A Nosa Terra, n.º 121/122, 15-VI-1920).

Podía reproducir máis poemas de Batán ou doutras autoras e autores, completamente descoñecida/os, mais non se trata de aburrir nin aparvar a quen lea estas liñas. Non obstante, lectora ou lector curiosa/o pode procurar, por exemplo, en Galiciana o nome de López Acuña (Xosé ou José) en La hora de la verdad, xornal católico lugués, ou, simplemente, repasar A Nosa Terra de 1917 a 1925: poemas como os de Correa, a mancheas. E desculpen vostedes o case pareado.

Podiamos continuar até o cansazo, meu e, sobre todo, do/as posíbeis lectora/as. Así que vaiamos a outras cousas.

No presente libro aparecen até o aburrimento os substantivos vangarda e ruptura e os adxectivos vangardista e rupturista. René Wellek, en «El término y el concepto de simbolismo en la historia literaria»[1], afirma que a frase widerspiegelung der wirklichkeit (reflexo da realidade), no primeiro volume da estética de György Lukàcs[2] aparece «mil trinta dúas veces», e engade «Tiña demasiada preguiza e aburrimento para contala no volume segundo» (op. cit., p. 233). Como son preguizoso de natureza e a medida que avanzaba a lectura deste volume a nugalla ía tomándome, evidentemente non contei as veces que aparecen os substantivos e adxectivos mencionados, mais acrediten vostedes na miña palabra: unha morea, en demasiadas ocasións.

Mais, existen as vangardas e as rupturas? É evidente que as vangardas existiron, agora xa non existen. As vangardas que apareceron a partir de 1945 nos países europeos, ou nos USA, foron movementos promocionados ou polos profesores de literatura ou polas galerías de arte. A respecto dos primeiros, dos profesores, en Lettrines, Julien Gracq afirmou que nese momento –ano 1957– a vangarda era movida polos peóns, é dicir, os devanditos profesores. Hoxe, a vangarda son os propios profesores. A respecto das segundas, polos intereses comerciais. Mais se ben existiron as vangardas, houbo tal cousa no noso país? De acreditar en Pardo de Neyra, está claro que houbo vangardistas a feixes, o que non houbo, nunca, foi aquilo que caracterizou a todas as vangardas: un grupo.

En 1917 apareceu no noso país algo semellante ao que poderiamos definir como movemento. Movemento, sinalou o citado Wellek nalgunha parte, «é un termo que deberiamos quizais reservar para un colectivo en loita, provisto de autoconciencia, para unha serie de actos e manifestacións e cuxa descrición non ofrece maiores problemas». Ese «movemento» foi as Irmandades da Fala, que non era un grupo de vangarda; ou o que como tal se entende, porque si é verdade que con respecto á lingua do país e a súa política, e, sobre todo, a respecto da percepción de Galicia como nación, foi, en certo modo, un movemento de vangarda. Mais se alcumamos as Irmandades de movemento de vangarda, entón tamén teriamos que incluír os movementos socialistas e anarquistas, etc, e a broma, desculpas a David Foster Wallace, sería infinita. As Irmandades o que intentaron, acho que, finalmente, o lograron, foi a creación dun exército, de aí que as Irmandades máis numerosas e dinámicas foron as que estaban dirixidas por oficiais e suboficiais e non por grandes xenerais: a da Coruña fronte, por exemplo, a de Ourense, etc. [Para saber que os exércitos son creados por oficiais de baixo rango e suboficiais, lean vostedes, sen irmos máis lonxe, os Cadernos do cárcere, de Antonio Gramsci.] O nacionalismo/rexionalismo –en 1919 aínda non se decidiran pola primeira opción, de aí que o manifesto de Villar Ponte fose criticado, non moi duramente, na prensa catalanista, xa decididamente nacionalista– o que quería era crear un exército, pois naquel momento eran uns poucos guerrilleiros que non acadaban nin conquistar un barrio de calquera vila galega. E os exércitos (clásicos) non se forman con vangardas, senón con infanterías, que son as que conquistarán, ocuparán e dominaran o terreo. As famosas vangardas esclarecidas e esclarecedoras, aparecen cando o exército xa está creado.

Houbo, xa que logo, algo semellante a un movemento na Galiza da segunda década do século pasado. Houbo vangardas? A vangarda defínese porque é un «grupo» (pouco, normalmente, ou moi numeroso). En Galiza, nas primeiras cinco décadas do devandito século non existiu ningún grupo que conformara unha vangarda. Aqueles que se reuniron ao acougo de El Pueblo gallego (Dieste, Otero Espasandín, Bal y Gay, Fernández Armesto, o propio Correa, etc.) non conformaron ningún grupo, aínda que si tiñan un obxectivo común e moi claro: a destrución do nacionalismo galego. Por outra parte, á parte de Dieste, todo os demais pouco deron á nosa literatura. Promesas non cumpridas, indicios de vangarda, máis nada. En Galiza non houbo, nin movementos nin grupos que puidésemos denominar de vangarda e pólos en paralelo (ou fosen un reflexo dos) cos presuntos movementos vangardistas que había entón en Europa. Houbo algún poeta ou escritor que tomou ou asimilou técnicas «postas á orde do día» por grupos vangardistas. Todo o demais é simple e pura invención. Pardo de Neyra inventa vangardas e vangardistas como quen coce repolos. E sobre as opinións que emite, que dicir? Non son opinións, senón arrautos ou boutades: «[…] os intereses de Correa ao presentar os seus manifestos e os seus “Poemas sinxelos” estaban a ser reflexo dos efectuados polos intelectuais das vangardas europeas, e concretamente polos de Cansinos e Gómez de la Serna no paralelo Madrid das vangardas».

Esta pequena cita mostra que Pardo de Neyra non entende moitas cousas. a) As denominadas vangardas europeas de 1917 a 1924 naceron ou polo noxo causado pola guerra interimperialista denominada I Guerra mundial (dadá) ou foron fillas desa guerra (surrealismo), que enchera a toda unha mocidade, en palabras de Breton, de sangue, lama e imbecilidade, e outros movementos o vangardas que se deron noutros países europeos; e b) que a «vangarda» madrileña era pura «filfa», léase con sentido critico o libro de Gloria Videla sobre o ultraísmo[3] e, sobre todo, porque demostra que a poesía producida por eses grupos españois de «vangarda» que sinala Pardo de Neyra non eran nada: Pablo Rojas (ed.): Poetas de la nada. Huellas de Dadá en España, Sevilla, Editorial Renacimiento, 2016.

[1] Recollido en René Wellek, Historia literaria. Problemas y conceptos, Barcelona, Editorial Laia, 1983, p. 221-244.

[2] Ibid., p. 223.

[3] Gloria Videla, El ultraísmo. Estudios sobre movimientos poéticos de vanguardia en España, Madrid, Editorial Gredos, 1971.