Pensamentos e consellos de Paul Valéry

Xesús González Gómez.

No 2021 conmemorouse, onde se conmemorou, o 150º aniversario do nacemento do poeta francés Paul Valéry. A influencia do poeta francés na poesía galega, acho, non foi, nin é, moita. (Segundo algún crítico, Antón Avilés estaba influído por Valéry: non penso o mesmo. Lembremos que para o francés a poesía era ou delirio de interpretación ou festa do intelecto. A poesía, para Valéry, debía ser unha poesía de «enxeñeiro», é dicir, festa do intelecto. Acho que na poesía galega se alguén sufriu a súa influencia foi, nun momento dado, Aquilino Iglesia Alvariño. Pero non nos enredemos[1].)Tampouco, agás o seu coñecido poema Le Cimetière Marin (que foi vertido ao noso idioma en tres ocasións: Florencio Delgado Gurriarán –Opinión Gallega, 1951; non sei o número nin o mes, xa que na colección desta revista colgada en Galiciana faltan os meses de marzo e novembro e páxinas de números reproducidos; esta versión foi reproducida no número 23 de Grial–), Salvador Lorenzana –F. Fernández del Riego–, Grial, nº 9) e Antón Avilés, Espiral Maior, 1994, que saibamos nós), a tradución da súa poesía gozou do favor dos nosos tradutores. No volume Poesía inglesa e francesa, vertida ao galego por Plácido Castro, Lois Tobío e F. M. Delgado Gurriarán, publicado en 1946 pola Federación de Sociedades Galegas de Arxentina e reeditado no 2005 por Galaxia, só se traduce un poema do francés, «Os pasos», sendo o seu tradutor Delgado Gurriarán. Álvaro Cunqueiro, talvez o escritor galego que máis poetas traduciu, entregou tres poemas de Valéry: «Aquel que me cabalga» e «A forma da craridade» (Faro de Vigo, 26 de xullo de 1970) e «A durminte» (mesmo xornal, 20 de marzo de 1977); XGG, na «Táboa redonda» de El Progreso puxo en galego o poema «Nin visto nin coñecido» (30-X-1977) e… non coñezo máis traducións, pero de seguro hainas. Menos sorte tiveron, claro, os seus escritos en prosa, desde a «novela» Monsieur Teste até a gran cantidade de escritos recollidos en diversos volumes: Regards sur le monde actuel, Varieté (até cinco volumes) ou os seus libros «monográficos» Introduction a la méthode de Leonardo Da Vinci, Mon Faust, Eupalinos ou l’architecte, L’âme et la danse, Degas Danse Dessin, ou os póstumos Cahiers, entre outros, sen mencionarmos o volume de consellos, proverbios e outros «pensamentos», Tel Quel.

Valéry foi, durante un tempo, unha lenda la literatura francesa. Despois de escribir uns cantos poemas, de coñecer a Mallarmé, de ligar amizade con Pierre Louys e André Gide, entre outros, un día de outubro de 1892, en Xénova, nunha noite de tempestade, toma unha decisión: abandonar a poesía: renunciará a poesía para se converter nun espírito totalmente dono de si e dos seus recursos; abandonará os seus antigos «ídolos» para en adiante só servirse dun, el propio, o seu propio espírito. Comeza entón o «reinado» de Monsieur Teste. Despois de aceptar un posto de redactor no Ministerio da Guerra, en 1894 comezará a redacción dos seus Cahiers (un total de 29.000 páxinas!), que só verán lume postumamente (morreu en 1945 e o xeneral De Gaulle dedicoulle uns funerais de estado).

Digamos que, malia se converter nun espírito totalmente dono de si, ao renunciar a antigos ídolos, cando o caso Dreyfus, Valéry tomará posición contra o capitán xudeu e os seus defensores. E prologará o libro de António Ferro dedicado á figura de Salazar (unha haxiografía).

En 1895 aparece a súa primeira obra, Introduction à la méthode de Leonardo da Vinci, e ao ano seguinte, La soirée avec Monsieur Teste, da que en 1926 dará a versión «definitiva». Foi esta obra, e mais a súa decisión de abandonar a poesía, que o converteu, en certo xeito, en mestre, ou ídolo, das novas xeracións que darían pé a Dadá e ao surrealismo. Novas xeracións que renegan del cando comeza novamente a publicar poesía: os seus antigos poemas «retocados», e moitos empeorados: era o ano 1917. Aos seus antigos poemas engade o poema La jeune Parque. En 1920 ve luz o famoso poema O cemiterio mariño: daquela, os que poderían considerarse seguidores seus, Dadá e surrealistas, xa se esqueceran del: agora é un poeta para profesores universitarios, e el mesmo dará cursos de poesía até o seu pasamento no Collège de France. En 1927 entra na Academia francesa: o seu discurso de recepción é, en certo sentido, unha obra mestra: falar dun escritor (o seu antecesor na Academia, Anatole France, a quen Valéry desprezaba) sen mencionar nunca o seu nome. (Véxase Como hablar de los libros que no se han leído, de Pierre Bayard –existe versión catalá: Com parlar dels llibres que no hem llegit, Ed. Empúries).

Como «homenaxe» ao autor de Monsieur Teste (que, pasado o prefacio, ten o inicio seguinte: «A estupidez non é o meu forte»), para min o gran libro de Paul Valéry, velaí uns cantos «pensamentos» sobre literatura – e dous xerais (sic)– tirados de Tel Quel, libro que, como se dixo, agrupa pensamentos, proverbios, consellos, soños, etc.

A política é a arte de impedirlles ás xentes mesturarse no que lles importa.

*

Coñecín unha persoa curiosa que acreditaba en todo o que lía en certo xornal e nada do que lía noutro.

Era un excéntrico: encerrado máis tarde.

*

Escribir é prever

*

Unha obra é sólida cando resiste as substitucións que o espírito dun lector activo e rebelde intenta sempre facerlles sufrir ás súas partes.

Non esquezamos nunca que unha obra é unha cousa finita, definitiva e material. O arbitrario que vive no lector combate a arbitraria morte da obra.

Mais este lector enérxico é o único que importa –porque é o único que pode tirar de nós o que non sabemos que posuímos.

*

As verdadeiras partes do estilo son: as manías, a vontade, a necesidade, os esquecementos, os expedientes, o azar, as reminiscencias.

*

É poeta aquel a quen a dificultade inherente á súa arte dá ideas –e non o é aquel a quen a dificultade llas retira.

*

O que me interesa –cando ten lugar– non é a obra, nin o autor, senón o que fai a obra.

Toda obra é obra de moitas outras cousas máis que un «autor».

*

Coñezo a literatura porque a interroguei á miña maneira. (E só así.)

*

Hai algo máis precioso que a orixinalidade, é a universalidade.

Esta contén aquela, e úsaa, e non segundo as necesidades.

*

Se todo o mundo escribise, que sería dos valores literarios?

*

Escribir é traballar só para aqueles para quen nin a inxuria nin a loanza teñen importancia. Que non se deixar conmover nin impor polo ton, a autoridade, a violencia, e todas as aparencias.

Escribir para o lector «intelixente».

Para aquel a quen nin a énfase nin o ton lle impoñen respecto.

Para aquel que ou vivirá coa vosa idea ou a rexeitará –para aquel que vos dará o poder supremo sobre ela; e que posúe o dereito de saltar, de pasar, non de proseguir; e o de pensar o contrario, e o de non crer, de non adaptarse á vosa opinión.

*

A literatura non é nada desexábel se non é un exercicio superior do animal intelectual.

É preciso, xa que logo, que implique o emprego de todas as funcións mentais deste animal; tomadas na súa maior claridade, fineza e forza, e que realice a actividade combinada, sen outras ilusións que as que ela mesma produce ou provoca cando actúa.

Así, a Bailarina parece dicir: para min a conciencia dos meus músculos obedientes; para ti, as ideas que deben dar as figuras do meu corpo ao cambiarse unhas nas outras segundo algún propósito ou figura –nisto consiste a Danza.

A intelixencia debe estar presente, escondida ou manifesta. Nada gardando a poesía fóra da auga.

A literatura non pode nin prudente nin impunemente prescindir de ningunha das funcións de que falei. Estaría a mercé dun ollo máis frío e máis claro –e, por outra parte, sempre o está.

*

Arte da lectura:

Só lemos ben o que se le con certo propósito completamente persoal. Este é quizais adquirir un determinado poder.

Isto pode facer que odiemos o autor.

*

Crítica. O rosmón máis porco pode producir unha ferida mortal. Abonda que teña a rabia.

*

«Desculpe…» – «Quería dicir» – «Non si?». Etc.

Todas estas apalpadelas desaparecen na lingua escrita, e este é o primeiro acto do estilo.

O que caracteriza unha literatura decadente é a perfección –son as perfeccións. E non pode ser doutra maneira. É a habilidade crecente; e sempre máis enxeño, máis sensualidade, máis combinación, máis disimulación de penosas necesidades; máis intelixencia, profundidade; e, en suma, máis coñecemento do home, das necesidades e das reaccións do suxeito lector, dos recursos e dos efectos de linguaxe, máis dominio dun mesmo –o autor.

Virxilio é o tipo.

*

A morte como recurso literario representa unha facilidade. O emprego deste motivo indica ausencia de profundidade. Pero a maioría coloca o infinito na nada.

*

O poema – esa indecisión prolongada entre o son e o sentido.

*

Hai na arte de escribir prescricións que son xustas pero inútiles; boas pero parviñas. Apenas recibidas, todo o mundo as observa sen ningún mal. Todo o mundo, apenas advertido, gardarase facilmente de repetir unha palabra nunha frase.

Mais Bossuet, que é Bossuet, escribe bastante a miúdo: Soit qu’il soit demontré que…

E Bordaloue, que é moi puro, e mesmo non é outra cousa ca isto, usa ás veces esta atroz locución.

*

Nas artes, as teorías non valen gran cousa… Mais é unha calumnia. A verdade é que non teñen ningún valor universal. Son teorías para un mesmo. Útiles para un mesmo. Feitas a el, para el e por el. Á crítica, que as destrúe facilmente, fáltalle o coñecemento das necesidades e as inclinacións do individuo; e á propia teoría fáltalle declarar que en xeral non é verdade, senón verdade para X, de quen é instrumento.

Critícase unha ferramenta sen saber que serve para un home ao que lle falta un dedo ou ben ten seis.

*

Confusión.

Poetas-filósofos (Vigny, etc.). É confundir un pintor de mariñas cun capitán de barco.

(Lucrecio é unha excepción salientábel.)

*

Confusión.

Que confusión de ideas agochan locucións como «Novela psicolóxica», «Verdade deste carácter», «Análise», etc.

Por que non falar do sistema nervioso da Gioconda e do fígado da Venus de Milo?

*

En arte non hai ningunha doutrina verdadeira, porque nos cansamos de todo e acabamos interesándonos por todo.

*

Detesto a falsa profundidade, mais non amo moito a verdadeira. A profundidade literaria é o froito dun procedemento especial. É un efecto como outro calquera, obtido mediante un procedemento como outro calquera.

–Abonda con ver como se fabrica un libro de pensamentos –entendo que profundos.

E que importa que este estanque teña corenta centímetros de profundidade ou catro mil metros? É o seu resplandor o que nos encanta.

*

O obxecto da literatura é indeterminado como o é o da vida.

*

A arte e o aburrimento.

Un lugar baleiro, un tempo baleiro, son insoportábeis.

O ornamento destes baleiros nace do aburrimento –como a imaxe dos alimentos nace do baleiro do estómago. Como a acción nace da inacción e como o cabalo piafa, a lembranza nace, nos intervalos dos actos, e o soño.

A fatiga dos sentidos crea. O baleiro crea. As tebras crean. O silencio crea. O incidente crea. Todo crea, agás aquel que asina e endosa a obra.

O obxecto da arte, excremento precioso como o son tantos excrementos e desperdicios: o incenso, a mirra, o ámbar gris…

*

A razón quere que o poeta prefira a rima á razón.

*

Nota: Se en verdade alguén escribise para si mesmo, abondaríalle inventar esta palabra que seis condicións definen. Pola ausencia de palabras inventadas demóstrase que ningún escrito, por si só, non se pon de acordo consigo mesmo para falar a súa propia linguaxe.

*

Filosofar en verso é aínda querer xogar ao xadrez segundo as regras do xogo das damas.

*

Plaxiario é quen dixeriu mal a substancia dos outros: fai que os anacos poidan recoñecerse.

A orixinalidade, cuestión de estómago.

Non hai escritores orixinais, porque os que merecerían este nome son descoñecidos; e mesmo incognoscíbeis.

Mai hai quen fan ver que o son.

*

O argumento dunha obra é aquilo a que se reduce unha mala obra.

*

Dramatis personae.

O autor, o lector, a lingua, o tema da obra, a estrutura, o ideal, o imprevisto.

Ás veces o conxunto dos «grandes filósofos» ou o de diversos escritores que tiven por esenciais seméllame un rexistro de timbres.

Non pode concibir un só entre todos eles; e non obstante esvaecéronse, cada un para que ningún outro exista.

Construíronse con momentos tales de si mesmos que calquera outro sistema de pensar, de ver ou de escribir non pode existir ao mesmo tempo.

*

A idea habita a prosa; mais asiste, vixía, guía a poesía.

*

É unha imaxe insoportábel para os poetas, ou que debería serlles insoportábel, aquela que os representa recibindo de criaturas imaxinarias o mellor das súas obras.

Axentes de transmisión: é unha concepción humillante.

Polo que respecta a min, non quero ningunha. Só invoco ese azar que constitúe o fondo de todos os espíritos; e despois un traballo que está contra este mesmo azar.

[1] Como curiosidade, pódese ler o artigo de Vicente Risco «Lo que pienso de Valéry», publicado en La Región, o 23 de novembro de 1950. Unha carga contra o poeta francés. Por outra parte, Otero Pedrayo amaba de Valéry sobre todo o seu Eupalinos ou o arquitecto. Na súa biblioteca, segundo Nicole Dulin Blondue, El Granito y las Luces II. Relaciones entre la literatura gallega y francesa en la época moderna, Vigo, Edicións Xerais, 1987, había catro libros de Valéry, todos en francés: Eupalinos ou l’Architecte, Varietès (sic), Monsieur Teste, Poésies e Regards sur le monde actuel. De Monsieur Teste, o de Trasalba escribiu en Nós, nº 70: «Mais d’iste persoaxe hai que falar d’outro xeito como tipo d’unha maneira de pensamento e de sensibilidade, poñéndoo en conversa con Chatterton, René, Oberman, Mad. Bovary, Fabrizio del Dongo, Zaratrusta, etc, todal-as criaturas do século XIX e as que andan pol-o seu pe do XX, quen son ben poucas»,