Pepe Rei: así naceu o xornalismo de investigación en Galicia

Xosé Enrique Acuña.

Hai 40 anos editouse unha obra que sen dúbida inaugura o xornalismo de investigación en Galicia. Firmábao en novembro de 1974 un tal José Rey, e na capa o título que figuraba era El Caso Reace. Quen é este home que, en plena ditadura, retrataba os vizos económicos e criminais do franquismo nunha cidade galega? Pois aquel que nacera un 13 de abril de 1947 en Barbantes baixo o nome de José Benigno Rey e que como xornalista, neses anos previos á morte do ditador, oficiaba en El Pueblo Gallego de Vigo. Décadas despois de publicado este libro fundacional, o autor pasaría a ser máis coñecido por un simple Pepe Rei e mesmo acadaría, perversamente apupada por xornalistas sistémicos, unha intensa sona xudicial e carceraria cando xa desenvolvía o seu traballo profesional fóra de Galicia.

Desde a escrita de El Caso Reace, Rei foi quen de facer abrollar unha obra pioneira e a anos luz do xornalismo que por aqueles días se “podía” practicar nas rancias e vixiadas redaccións duns xornais galegos nos que os directores aínda eran benditos, ou colocados dixitalmente, polas autoridades do réxime. Obrigatoriamente redactado e publicado en español, única posibilidade certa naquel contexto histórico —ninguén se imaxina a viguesa Editorial Galaxia a decidir ou atrevéndose a publicar esta obra en galego— este libro sitúase como exemplo dunha investigación, individual, solitaria e de risco, realizada ás agachadas e en paralelo ao día a día de traballo da redacción dun xornal de provincias.

Que foi o Caso Reace?

É sinxelo de explicar malia todo o que se leva escrito del e mesmo o que se repetiu que aínda está sen contar. Un resumo urxente comezaría por un empresario vigués ao que lle chegan privilexiadas noticias sobre que o Estado precisa almacenar aceite en Galicia dentro das súas políticas de distribución monopolísticas. O seguinte é constituír unha empresa, que será Reace, e lograr, cos conseguintes apoios de altos funcionarios achegados ás decisións do goberno, a concesión administrativa da almacenaxe. Pertinente tamén será incluír algunha persoa de empaque no consello de administración, por exemplo Nicolás, o irmán do propio xeneral Franco, e o negocio, o gran negocio, colle corpo e réditos de contado.

O éxito empresarial consúmase e todo pasa a se desenvolver vento na popa. Mais, un día de 1972, un compañeiro de redacción achégase a Pepe Rei e cóntalle polo baixo que algo moi serio está a suceder coa empresa Reace. A filtración e o asunto eran delicados e, paradoxo, a pesar da súa forza informativa non era cousa para falar dentro do propio xornal. Unha taberna, a da Viúva, a de Elixio ou calquera outra da contorna da vella sede de El Pueblo Gallego, pasou a acoller e darlle corpo a unha confidencia de compañeiro que, claro é, xa se coñecía e tamén se silenciaba polas autoridades do momento. O asunto era grave: millóns de litros de aceite dos depósitos de Reace, sitos en Guixar, estaban desaparecidos ou cambiaran de man. De feito, unha denuncia nos xulgados de Vigo, por parte dun directivo da empresa, xa puxera en marcha unha investigación policial e xudicial.

Os pasos e os días dunha investigación

Os primeiros intentos de Rei por facer chegar tan escandalosa información aos lectores de El Pueblo Galego baten co muro xerárquico da dirección do rotativo. Aínda que o ruxe-ruxe xa circulaba entre elites viguesas, desde as xerarquías do Movimiento e polo Goberno Civil de Pontevedra —alí caciqueaban Lilo Paz e Manuel Crespo Alfaya (pai de Pablo Crespo, o do Caso Gürtel)— consígnanse aos directores dos xornais as indicacións precisas para que a trama non trascendese máis do debido. Eugenio Díez Seco, zamorano, director de El Pueblo Gallego e que se consideraba a si mesmo como un falanxista de esquerdas, evitou –como ben se sabía facer neses días– que Pepe Rei ou calquera outro membro da redacción tirasen do fío. A implicación de certas personalidades afectas ao réxime, xente de orde con grande implantación social, presidente do Celta de Vigo incluído, non permitían maior cousa que os xornalistas, como en primeira estancia un obrigado Rei, fixesen abuso e uso da autocensura.

Pero o empeño do xornalista circularía de seguido por outro territorio. Implicado coa esquerda antifranquista e con amizades comprometidas na clandestinidade do PCE, Rei puxo tamén en valor os contactos sumados en anos de profesión para comezar a acumular, a xeito de dossier, todo o que se lle participaba dun caso que xa reclamara da atención —alí con maior liberdade de información— de medios de tiraxe estatal. Con todo, Rei xogaba cunha particular vantaxe e non só por conta de estar situado no miolo xeográfico, social e económico do caso. Conseguiu que unha “gorxa-profunda” pasase a informalo, con arriscado segredo, de todos os pasos policiais e, sobre todo, xudiciais que se acumulaban no xulgado de Vigo ao que lle fora sinalado o Caso Reace. O xuíz Luis Manuel Amador Moreiras, encargado da instrución dos delitos, comezara con valentía e con criterio profesional as dilixencias oportunas e Pepe Rei accedía a esta documentación sumarial practicamente en tempo real. Como lle chegaban igualmente revelacións, tamén pola porta de atrás, dunha Brigada de Investigación Criminal de Vigo (BIC), nesta ocasión, lealmente a actuar ás ordes do xuíz instrutor.

Conseguiu que unha “gorxa-profunda” pasase a informalo, con arriscado segredo, de todos os pasos policiais.

Unha serie de enfrontamentos políticos entre as diversas “familias” que apoiaban o réxime (Opus Dei, falanxistas, propagandistas, tecnócratas…) facilitaron que o cerco censor —disposto desde o goberno polo franquista galego Pío Cabanillas— rachase en mil cachos. A prensa de Madrid e Barcelona, cos seus xogos de influencias e contra influencias oficialistas, abriu o camiño para que, á fin, o Caso Reace tomase lugar nas planas da prensa galega. Mais o tempo para Pepe Rei xa era o de asentar a investigación, peneirala, cadrala e pasar a redactar un libro do que non sabía aínda se tería editor posible. E a oportunidade chegou, en plena curva ascendente do escándalo, cando desde a barcelonesa editorial Dopesa lle reclaman e aceptan o seu traballo. Unha decisión á que non son alleas as contradicións existentes entre a correlación de forzas que estaban a manter o Tardofranquismo e na que Dopesa era un banzo a utilizar polo seu editor, Sebastián Auger, segundo lle conviñese atacar ou defender unha fracción ou outra dos poderes fácticos franquistas. De certo que o libro de Rei recalou nunha colección desta editora, a titulada “Dossier/Mundo”, na que antes outro xornalista tamén galego, igualmente ourensán, Eduardo Álvarez Puga (Cortegada, 1930), publica un traballo sobre outra das grandes tramas de corrupción do franquismo: o chamado Caso Matesa. Que Álvarez Puga —outro antigo falanxista que rematou achegado ao PSUC e que o propio Auger colocara na dirección do semanario Mundo en 1973— fose o valedor de Rei en Dopesa, entra dentro do factible. É así que en novembro de 1974 o libro sae oportuno á rúa cando estaba máis que fresco o regueiro de mortes, suicidios e asasinatos que, para arrepío da cidadanía, arrodeou o Caso Reace desde os primeiros momentos da descuberta do matute.

Polas páxinas do libro

“O 25 de marzo o ceo estaba cuberto e triste. Nin tan sequera a barafunda habitual da rúa do Príncipe disimulaba aquel día apático e chuvioso. Ía frío, ademais, e a xente camiñaba lixeira dun lado para o outro abrigada nos seus gabáns. Por iso José María Romero e Pablo Bescansa alixeiraron o paso cando subiron os tres chanzos do vello edificio do xulgado”. Datadas na Semana Santa de 1972, estas son as primeiras frases, emparentadas coas de tantos autores de novela negra, coas que Pepe Rei deliberadamente comezaba o seu libro. Antes, en adicatoria, unha homenaxe de oficio: “A Carl Bernstein e Bob Woodward, xornalistas en Estados Unidos”. Os heroes que destriparan o famoso Caso Watergate desde o Washington Post, os que tamén se beneficiaran, como Rei, do seu particular deep throat, son saudados polo redactor de El Pueblo Gallego no pórtico dun libro articulado entre unha prosa purgada e armada en anos de xornalismo e un rigor semellante ao de calquera daqueles documentados informes que, desde o exilio de París, se publicaba na editorial Ruedo Ibérico para arremeter contra a ditadura.

Para edificar a súa historia e investigación, os datos que dá e enfía Pepe Rei eran, na práctica, os mesmos que figuraban nos atados xudiciais abertos polo xuíz Moreiras. 5.000 folios para un sumario e unha instrución que chegou á Audiencia Provincial para sumar nesa instancia un novo escándalo. Nas instalacións do Pazo de Xustiza de Pontevedra alguén quixo que desaparecesen os miles de documentos coas dilixencias. Unha circunstancia, despois solventada, que botou maiores sospeitas e misterios por riba dun caso que racha definitivamente coas poutas da censura franquista até lograr espazo e difusión na prensa estranxeira. Cando a apertura de xuízo oral, o 21 de outubro de 1972, Rei non só tiña clara a deriva puramente xudicial da fraude senón que depelicou, con informacións privilexiadas, as historias familiares, políticas e económicas dos principais implicados. E tanto as súas vidas públicas, como moitos aspectos privados, íntimos ás veces, directamente vergoñentos ou non confesables.

Pánico e mortes

Perfís rigorosos, e por veces explícitos, como o que Rei lle dedica a unha persoa que por distinto motivo coñecía moi de preto. O xornalista, que exercera durante un longo tempo de cronista deportivo, ben sabía quen era Rodrigo Alonso Fariña, o imputado empresario fundacional de Reace: Presidente do Celta de Vigo, nada máis e nada menos, co que tal cargo e equipo de fútbol significaban na cidade. E aínda coñeceu máis cando se achegou a súa vida mercantil e persoal fóra do deporte. Viaxes a Suíza, iates, autos de luxo, monárquico convertido en franquista e negros episodios que circularon pola boca pequena, recollidos por Rei, con turistas estranxeiras. E como no caso de Alonso, a traza investigadora de Rei aborda na figura do primeiro dos detidos polo Caso Reace, Isidro Suárez, e que sería co seu falecemento aos 45 anos, xa como preso no cárcere de Vigo, a primeira das mortes “estrañas” que se produciron entre procesados e mais familiares ou achegados deles. Rei, bo coñecedor que era da vida das elites asturianas, escribe un fundado relato deste xixonés e da súa familia dereitista con mansión en El Bibio. O seu pai, secretario da Patronal en xullo de 1936, foi vítima, dato que o xornalista non oculta, por balas frontepopulistas e Isidro apúntase xa na madurez –á vez que ao tenis, ao Sporting, ás regatas e as viaxes elitistas— a negocios de todo tipo até desembarcar en Vigo titulándose como secretario persoal de Nicolás Franco.

Morrer en Vigo e en Sevilla

A continuar co seu documentado “quen é quen”, outros dos implicados, o que acadou un final máis tráxico, merece por parte de Rei un completo e singular relato. José María Romero, perito industrial, fora o que detectara, desde o seu posto de responsabilidade en Reace, a desaparición do aceite, e foi tamén o que se decidiu a poñer en coñecemento do xuíz de garda a denuncia: “Foi o mesmo Amador Moreiras quen se colocou ante a máquina, e, con dous dedos, se dispuxo a tomar a declaración (…) despois escoitouse unicamente o tecleo lento e sen cadencias da vella Olivetti…”. A narración de Pepe Rei insistirá ao longo do libro en apuntalar o papel de Romero. Os seus anos no Brasil, o seu gusto polas armas, o ingreso na xerencia de Reace, abren camiño para dedicar páxinas enteiras ao crime de maior entidade dos acontecidos na derrota criminal do Caso Reace. Un día de setembro de 1972, en Sevilla, José María Romero apareceu morto xunto a súa muller e filla baleadas. Entendeuse o suceso como o suicidio do pai, despois de matar previamente, e a disparos de pistola, as dúas mulleres da familia. Unha carta ao xuíz, escrita polo propio Romero, valeu para que así se certificase no atestado forense e oficial. Mais o balbordo mediático do crime non logrou outra cousa que aumentar as dúbidas e desconfianzas que xa pesaban sobre un caso que coñeceu de dous estraños asasinatos máis. Un, a non resolta e profesional morte a disparos dun taxista vigués con relación circunstancial con directivos de Reace e, outro, o apuñalamento mortal, no seu despacho, do empresario da conserva Antonio Alfageme del Busto (perfectamente retratado por Rei), nun feito que sería posteriormente substanciado como un alleo e desgrazado pero simple “asunto de saias”. Pero o certo é que Alfageme era un dos conserveiros galegos aos que lle chegaba, a moi baixo prezo, o aceite roubado en Guixar.

Mortes todas elas que ocupan páxinas dun libro que por veces se desenvolve con escrita propia dunha solvente peritaxe e outras, as máis, por un terreo e un discurso de maior creatividade literaria. Exemplo é a mestura, excepcional, da crónica dun partido de fútbol no vello campo de Atocha entre o Celta e a Real Sociedad cunha serie de declaracións xudiciais decisivas para o caso. Pepe Rei a demostrar as súas habelencias de cronista deportivo á vez que, noutro plano e con carga dramática, ofrecer en paralelo a seca transcrición dunha serie de testemuños sumariais determinantes. Técnicas narrativas que axudan á lectura áxil do libro e que lle serven ao lector para imaxinar a catadura, positiva ou negativa, dos protagonistas dunha historia que, ao contrario doutros casos acontecidos no franquismo sobre os que se lle botou por riba a terra da impunidade, si tivo reproche penal logo dun xuízo que estrañamente, para os días que corrían, acadou unha enorme relevancia popular e mediática.

Exemplo é a mestura, excepcional, da crónica dun partido de fútbol no vello campo de Atocha entre o Celta e a Real Sociedad cunha serie de declaracións xudiciais decisivas para o caso.

As audiencias públicas, con fileiras para asistir, foron todo un acontecemento e máis tamén un choque de trens. Enfrontamentos de altura entre as distintas defensas, o fiscal (Cándido Conde Pumpido, pai do tamén Conde Pumpido que chegou a Fiscal Xeral do Estado) e o maxistrado que presidía a sala (Mariano Raxoi Sobredo, pai de quen logrou ser o actual presidente do goberno de España). As altas dispoñibilidades económicas dos procesados, apunta Pepe Rei, permitiron a contratación de avogados especializados ou de renome que chegaron a Pontevedra cunha cohorte de axudantes e xornalistas empotrados para xúbilo da hostalaría local. Até Pontevedra viaxaron Gil Robles (o antigo líder das dereitas da CEDA na República e ao que, voltas que dá a vida, tanto apoiaran os conserveiros que receptaron o aceite expoliado), o xurista Stampa Braum e o catedrático de Dereito Gonzalo Rodríguez Mourullo —antes, gran promesa anunciada da literatura en galego— para tourear xuridicamente cun fiscal documentado e implacable e un xuíz Raxoi Sobredo, correcto en sala, mais totalmente superado polo medo ás altas instancias do réxime ditatorial.

Unha sentenza condenatoria e penas de 15, 12 e tres anos de prisión para os principais procesados —mérito en exclusiva da instrución do xuíz Moreiras e do incisivo fiscal Conde Pumido— púxolle o ramo xudicial a un Caso Reace que, como o o propio Rei chega a recoñecer nas conclusións do seu libro, aínda se movía e mantiña nas sombras e do que, insistía, quedaban graves “cousas” por desentrañar. E tales “cousas”, recalca o xornalista, só poderían desvelalas as persoas que “xa non están”. É dicir: os asasinados, os mortos e os suicidados. De feito, e como anécdota, cando en 1986, xa pasaran anos, o director de cine Pedro Costa comeza a rodaxe dunha película (a que se presentaría baixo o título de Redondela, mais directamente inspirada no caso do Reace: “para ben e para mal é un filme de xornalista”, escribiuse curiosamente dela), unha incidencia —desaparecera do hotel onde se hospedaba, Patrick Newell, o actor británico escolleito como protagonista principal (co tempo reapareceu en Alemaña, bébedo pero vivo)— fixo sospeitar, a non poucos, que a longa e criminal man responsable no seu día dos mortos do Caso Reace aínda podía estar activa.

Pepe Rei, por fóra de Galicia

Pouco despois de publicada a obra, Pepe Rei deixou o Vigo onde vivira as grandes folgas de 1972. Non era con todo a primeira vez que emigrara. De mozo, e despois de que o seu pai, adegueiro e colleiteiro, falecera nun accidente —estoupáralle unha pipa de viño cando el tiña nove anos— viu como a súa nai decide emigrar a Inglaterra para traballar nun hospital e xuntar cartos para pagar os estudos dun fillo que, criado por unha tía, comeza a súa vida laboral aos 17 anos. Emigrante en Asturias, alí casa ben novo, con 22 anos, para ao pouco comezar con colaboracións na prensa asturiana e mesmo estar tras a fundación do semanario Occidente antes de apousentar nese Vigo que deixará definitivamente para cubrir novos destinos na prensa estatalizada. Pasou por Odiel de Huelva, polo Madrid da capital española e, xa co titulo oficial de xornalista no bolso, recalar en La Voz de España de San Sebastián. Alí asentado, co desmantelamento dos medios de comunicación do Estado (uns de procedencia puramente falanxista e outros expropiados aos seus lexítimos propietarios tras o alzamento militar do 36) Pepe Rei, despedido do pechado xornal donostiarra onde traballaba, foi dos que pulou pola aventura cooperativa que significou nos anos 80 o diario La Voz de Euskadi. Co esgotamento deste proxecto (durou dous anos) será fichado polo xornal Egin para que se responsabilizase da súa sección de Deportes. Desde ese momento, o antigo redactor de El Pueblo Gallego implícase en todas e cada unha das estratexias da esquerda independentista vasca —con todo o que iso significa— á vez que se compromete cun tipo de xornalismo, tamén de investigación, que lle causa máis que graves incidentes policiais e xudiciais, encarceramentos incluídos. Pepe Rei (en anos nos que se converterá nunha figura das máis satanizadas polos gabinetes e directores da prensa de Madrid) e xa sexa como editor ou como escritor, responsabilizouse dunha serie de libros de denuncia —todos con gran difusión— sobre as controvertidas traxectorias de Juan Carlos de Borbón (hoxe, ex-rei), Enrique Rodríguez Galindo (hoxe, ex-xeneral) e Baltasar Garzón (hoxe, ex-xuíz), os tres, figuras fundamentais do réxime político instaurado en 1978. Pola contra, das causas abertas contra Pepe Rei (con Baltasar Garzón de instrutor), ningunha delas conseguiu, a día de hoxe, unha sentenza condenatoria firme. Mentres, boa parte das informacións reflectidas nos seus libros (sinaladamente as relacionadas coa guerra secreta e irregular contra o terrorismo), son xa recoñecidas e aceptadas —mesmo polos xornais madrileños que tanto o demonizaron— como feitos certos e acreditados da nosa historia contemporánea.

Desde a pioneira publicación do seu libro El Caso Reace, Pepe Rei —ou o José Benigno Rey que sentase na vella redacción do xornal roubado a Manuel Portela Valladares— aventurouse con éxito, en plena dureza do franquismo, nun ensaio de liberdade de prensa desde un traballo, para aqueles anos, inédito, con risco e á vez destemido e que, malia o seu carácter histórico, aventuramos, sen pouco risco a nos confundir ou equivocar, que non é —nin foi— celebrado, historiado ou simplemente citado nos espazos curriculares e académicos dos estudos de Xornalismo en Galicia.

Lectura recomendada: Unha historia que non vou contar (Xerais), de Cid Cabido.