Pequena antoloxía de cartas surrealistas (e 4)

Cen anos de surrealismo

Xesús González Gómez.

Esta escolma de cartas de surrealistas podería continuar até case o infinito. Rematámola hoxe. E rematámola cunha carta que foi unha das causas da ruptura –que se «cocía» desde 1930– entre os surrealistas e mais o Partido Comunista Francés e os partidos comunistas oficiais, ruptura que se consumaría en xuño de 1935, logo do Congreso de Escritores en Defensa da Cultura celebrado en París o mes e o ano citados. A raíz desta ruptura, os surrealistas deron a coñecer un panfleto que podemos considerar como un dos máis rigorosos saídos das plumas surrealistas: «Do tempo en que os surrealistas tiñan razón».

Ferdinand Alquié (1906-1985), occitano de nación (Carcasona), catedrático de Filosofía, profesor da Sorbona, especialista en Kant e Descartes, foi un espírito libertario até o día do seu pasamento. Mantivo fiel amizade con Breton até a morte deste. Era un tipo curioso: segundo os seus alumnos, botaba de vez en cando algunha blasfemia en occitano tanto nos corredores da Sorbona como nas aulas. Autor desa excelente, e discutíbel, Filosofía do surrealismo, e de libros de gran fondura tanto filosófica como poética (Le désir d’éternite, entre outros), deixando de lado os seus traballos sobren Kant, descartes ou Malebranche, así como as edicións críticas dos dous primeiros para a colección La Pléiade de Gallimard. Postumamente apareceron os seus Cahiers de jeuneuse. Estes descóbrennos outro Alquié: crises místicas, práctica da maxia negra e salvaxe, gusto desenfreado polos bordeis e polas poliñas que neles traballaban, paixón polo equívoco, mal gusto polas barracas de feiras, polas postais con adornos kistch, con flores que se abren e deitan perfumes baratos, etc.: todo un personaxe. A carta enviada a André Breton e publicada no número 5 de Le Surréalisme ao Service de la Révolution (maio de 1933) é a carta dun amante da liberdade libre que, «visionando» un filme decátase de que na URSS está a acontecer algo que nada ten a ver cunha revolución. Nin que dicir que Alquié tiña máis razón que un «santo», e que o vento «cretinizante» «ou de cretinismo» que soprou dende a URSS durante demasiados anos, converteu en cretinas a milleiros de persoas, algunhas das cales continúan a cultivar esa «cretinez» ou «cretinidade», da que, infelizmente, e para desgraza delas e de todos, nunca se liberarán.

A ANDRÉ BRETON

Carcasona, 7 de marzo de 1933

Prezado señor:

Gracias por enviarme Les Vases communicants. Ao recibir este libro volvín atopar a clase de emoción impaciente que facían nacer en min os números de La Révolution surréaliste, e o inesperado que sempre contiñan os seus textos e fotografías. Non obstante, polo que respecta á súa obra, nada foi, para min, máis esperado que ela. Con efecto, dende hai varios anos son presa (coma todos os meus amigos e coma, penso, a maioría dos homes para quen a revolución e o amor foron, cando menos durante un tempo, as dúas únicas formas posíbeis de esperanza) dun malestar moi particular, que non es realmente doloroso nin intolerábel, mais no que, sen chegar á desesperación, a ausencia de toda esperanza é tal que a acción parece inútil e os obxectos desexados ilusorios.

Como, nestas condicións, non podería esperar con máis que impaciencia o que ían dicir os homes que me proporcionaran, en tantos puntos, métodos tan preciosos para desintegrar un universo que o meu espírito no podía xa pensar no clima en que o meu corazón xa non podía amar?

Ai! Algúns destes homes parecían dar a diario a proba de que non había máis nada que esperar deles. O autor de Le Paysan de Paris estaba ocupado confeccionando poemas susceptíbeis de evocaren nas nosas memorias as páxinas máis belas dos nosos manuais de educación cívica –e encontraba a ocasión de emocionarse vendo como se fabricaban potas. O vento de cretinización sistemática que sopra dende a URSS conseguiu unir á causa chamada revolucionaria a místicos admiradores da India, a moralistas que estiman que o traballo, incluso o forzado, é unha fonte de rexeneración para o home, a adoradores de las máquinas, a pedagogos que pensan que «o ensino materialista das matemáticas debe operarse mediante o pregado e o recorte de anacos de papel.» (U.S. de 32)… e a tantos outros! En medio do erro xeral, pareceume, señor, que vostede estaba só, ou case só, en posicións válidas. En Misère de la Poésie fixo vostede xustiza á «literatura proletaria». Mais esperaba con impaciencia unha aclaración máis explícita. Les Vases communicants achegáronma.

Achegáronme tamén a revelación de que a miña historia  é, máis que nunca, semellante á súa. Un amor, o amor único, mostróuseme sen saída. Durante moito tempo considerara, por unha especie de cegueira xuvenil, que as dificultades que separan os amantes son dalgún xeito materiais. O rostro amado esixía, con toda a súa necesidade, que o mundo en que estaba atrapado, en que estaba perdido, fora negado; esixía que todo isto, que facía imposíbel a súa existencia, se derrubara e que se reconstruíra un Universo conforme a si mesmo. Neste traballo de destrución e reconstrución, os pintores surrealistas fóronme de gran axuda. Mais sen dúbida non era suficiente, e non se trataba de soñar, como moi ben di vostede, senón de actuar, de «converter o imaxinado en vivido ou, máis exactamente, no deber de vivir». Deberiamos, xa que logo, virarmos cara á URSS onde, como vostede di, «as igrexas se afunden, o produto do traballo colectivo se distribúe sen privilexios entre os traballadores», etc.?  Non o creo, e atopo o seu libro moi amábel con Rusia, moi sutil na interpretación das diferencias que separan os nosos desexos das súas realizacións. Non penso que as miñas primeiras emocións, os odios e desgustos, as admiracións e esperanzas que me levaron até o punto en que me encontro agora merezan ser condenadas. En nome de que, polo demais, as condenaría, xa que a súa lembranza é a única forza que me determina a pensar o que penso? Digo a súa lembranza, tan raras son as oportunidades que aínda teñen de volveren vivir. Mais non están do todo ausentes, como o demostra o estado de exaltación en que me encontraba hai uns días durante a visión de L’Age d’Or, que os meus amigos do Ciné-Club e máis eu proxectamos en Montpellier. Por outra parte, tan violentamente, máis violentamente sen dúbida, que diante da maioría dos filmes franceses a miña indignación estoupou durante a proxección de O camiño da vida[1], ante a visión de mozos idiotas para os que o traballo é a única meta, o único medio de vivir, que se senten orgullosos dun uniforme de maquinista de tren, que entran no bordel –onde, cando menos, hai cancións e corpos abandonados– só para golpearen as mulleres, e romperen con rabia ese corazón de papel en que brillan estas palabras –que, en definitiva, tomaría gustosamente como o meu programa–: «Aquí bebemos, cantamos e beixamos as rapazas».

…É certo, como sinala, que a «precariedade» da súa situación social «vela» á maioría deles a precariedade da súa situación humana. Cantos pensan hoxe que a Revolución pode ser un «fin» e arranxalo todo? O lugar que a Natureza deu ao home formula moitos outros problemas, totalmente desatendidos tanto do outro lado do «muro» ruso como deste. Encantoume verlle afirmar isto, velo asumir pola súa conta as preocupacións nacidas  das nosas necesidades eternas (vostede mesmo di «intemporais»), cuxa satisfacción, aínda que actualmente obstaculizada polo estado social, sempre quedará incompleta. De aí a necesidade eterna de soñar, necesidade que, sen dúbida, só as forzas de escravitude que até agora pesaron sobre o home, puideron facernos crer que era unha necesidade de soñar «durmido». Os seus esforzos por derrubar as portas cerradas da noite anterior, para facer entrar na vida do día as imaxes das nosas noites, é dos que, dende hai anos, non ceso de seguir con admiración. É para lle dicir até que punto, na vida gris que levo, todo o que vén de vostede éme útil, e até que punto as súas obras e as dos seus amigos me axudaron a derrubar algúns dos muros que impedían ao meu desexo «apoderarse, ao azar, do que», en percepción normal, «pode ser útil para a súa satisfacción». Non agacho, polo demais, que neste sentido case todo aínda está por facer.  O mundo real non é o mundo dos nosos soños. E, calquera que sexa o poder de elección do noso desexo, existen aínda, ai!, datos que se impoñen aos nosos ollos, aos nosos oídos. As Igrexas están de pé e a Natureza non nos coñece.

Ferdinand Alquié

En 1943, o grupo surrealista La Main à Plume que actuaba na Francia ocupada polos nazis, enviou unha carta de ruptura a Paul Éluard. De Éluard, o grupo publicara por vez primeira a coñecida ladaíña (ou poema, si vous voulez) «Liberté». Mais cando o poeta, xa nas fileiras do Partido Comunista, entrega poemas que son publicados en La Nouvelle Revue Française, incautada polos nazis e dirixida por Pierre Drieu La Rochelle (cabe lembrarmos que Éluard tamén colaborou na revista L’Echo des étudiants, publicación dirixida aos estudantes franceses para que se alistasen no Servizo de Traballo Obrigatorio en Alemaña), os membros de La Main à Plume deciden romper con el. É curioso que en 1944, o Comité National des Écrivains (da Resistencia francesa), na lista negra que publicou logo da liberación de para depurar escritores pro-nazis e colaboracionistas, puxeran o anarquista Armand Robin (por colaborar, precisamente, en La Nouvelle Revue Française), en troques, o nome de Paul Éluard non apareza. Robin foi liberado de cargos: demostrouse que traballara sempre para a Resistencia. Segundo todas as informacións o seu nome foi colocado por Paul Éluard, porque Robin se separara da súa muller, amiga do autor de A capital da dor, en condicións difíciles, e, ademais, durante a ocupación, publicara dous panfletos («Un peu de clarté» e «Le manque d’esprit dans le mal»: un día, que teñamos tempo, daremos a súa tradución) contra el, panfletos en que o acusaba de «poeta de luxo para o capitalismo agonizante» e mesmo de «filo-millonario». Tamén cómpre non esquecermos que o tal Comité estaba dominado polos comunistas e compañeiros de ruta e, polo tanto, o nome de Éluard non podía aparecer. Curiosamente, o Comité National des Écrivains, non consultou para nada aos amigos de Robin[2] e aos membros de La Main à Plume que pertencían á Resistencia: Éluard, como membro do PCF, tiña razón.

CARTA A PAUL ÉLUARD

París, 14 de xullo de 1943

Vello malandrín,

Até agora achacabamos á súa chocheira as moitas porcalladas das que se fixo culpábel nos últimos tempos. Estabamos equivocados: non é máis que un vello imbécil; un incualificábel crápula.

Puidemos pensar que a súa colaboración en La N.R.F. de Drieu fora un erro. A súa participación na páxina 5 (Os espectáculos!!!) de L’Écho des Étudiants, xornal recentemente autorizado a aparecer na zona ocupada e que publica na páxina 9 asisados consellos destinado a facilitar a marcha a Alemaña, próbanos suficientemente hoxe que a necesidade de colaborar coas xentes de La Gerbe e de Je Suis Partout[3]corresponde en vostede a unha tendencia esencial. Atopará, xa que logo, natural que o asimilemos dende agora a aqueles con quen vostede achou oportuno manifestarse e afirmar así a súa solidariedade. Dende este momento está vostede suxeito á xurisdición que revelan.

O Comité Director de La Main à Plume

Marc Patin, Noël Arnaud, J.-F. Chabrun

[1] Putyovka v zhizn, 1931  (O camiño da vida), filme soviético de Nikolai Ekk.

[2] Robin, anarquista, anti-staliniano dende que en 1933 viaxara á URSS, morreu en «circunstancias misteriosas» despois de pasar por unha comisaría de policía. Ou, como escribe Michel Fauré en Histoire du surréalisme sous l’Ocupation (París, La Table Ronde, 2003, a edición de peto, o libro é de 1982): «Armand Robin mourut dans des circonstances restées obscures après un passage (sans doute à tabac) dans un comissariat de police», p. 259. Lémbrese que en francés passage à tabac significa: malleira.

[3] La Gerbe e Je Suis Partout, os semanarios máis filonazis, antisemitas, colaboracionistas e denunciantes publicados en Francia durante a ocupación alemá.