‘Pirotecnia’, a tremoia á vista

Javier Nogueira.

O 8 de novembro, no que na nosa opinión é o acontecemento literario do ano e quen sabe se do lustro na Galiza, visitou Compostela Mircea Cartarescu –para moitos, entre os que me conto, o mellor novelista da actualidade–. Na súa intervención expuxo unha poética que, supoñemos, chocoulles ós presentes. Despois dos correspondentes silencios e sinaturas, a escritora Rosalía Bernárdez e un servidor partillamos polas rúas de Compostela a nosa estrañeza respecto a un xeito de novelar esotérico e case que taumatúrxico, no que a obra se escribe coma o Evanxeo de Mateo para Caravaggio: coa guía dunha man que non erra. Como consideramos a Cartarescu un xenio, chegamos á conclusión de que os esquemas existen, pero na súa cabeza, sen que precise levalos ó papel, coma un Mozart pero no terreo literario.

A min chamoume especialmente a atención o pensamento de Cartarescu porque sigo ancorado na visión da literatura como tekne ou produción material. De feito, nese mesmo paseo con Rosalía Bernárdez axiña apareceu a “Filosofía da composición” de Edgar Allan Poe. Sen chegar ós extremos defendidos polo xenio virxiniano –quen, desde logo, non compuxo “O corvo” tal e como nos explica nesa poética–, o certo é que cada vez resulta máis evidente a influencia de certa tekne na narrativa: é o que resulta da combinación dos obradoiros de escrita creativa, os premios literarios e os intereses económicos da industria editorial –para máis información sobre o asunto véxase Big fiction, de Dan Sinykin, sobre como a unión de grandes selos cambiou a industria editorial estadounidense e, asemade, a forma de escribir–.

Froito destas tendencias das que vimos de falar son novelas como Pirotecnia, de Alberto Ramos, xusta gañadora do Premio de Narrativa Breve Repsol 2024 (Galaxia). Aclaremos a sentenza anterior, para evitar malos entendidos: quen isto escribe descoñece a calidade das demais obras presentadas e supón que, como é lóxico, para uns membros do xurado esta sería a mellor e para outros outra calquera; simplemente, pódese considerar “xusto” o triunfo de Ramos porque a novela está ben escrita e ben artellada, con pleno respecto á gramática e á coherencia e cohesión narrativas. Non sempre ocorre en galardóns deste tipo, como é ben sabido.

Na contraportada do libro cométese un erro teórico de vulto: fálase da “novela negra” e da crónica xornalística. Estamos máis ben diante do que poderiamos chamar “novela de misterio”, ou, se se me permite a expresión, unha novela policíaca sen policía, dado que faltan trazos típicos do noir. Nada que obxectar respecto ó segundo: as mellores páxinas son aquelas nas que o narrador, sempre omnisciente e en terceira persoa, describe actos e motivacións dos personaxes coa distancia irónica coa que certos xornalistas galegos –penso en Nacho Carretero– teñen abordado tramas delituosas e/ou corruptas existentes no país nas últimas décadas.

Pirotecnia, á marxe destas discusións xenéricas, sofre na nosa opinión un defecto frecuente na narrativa galega premiada: a tremoia vese demasiado. A novela xira arredor do que Alfred Hitchcock chamou un Macguffin: un elemento de suspense que fai que os personaxes avancen na acción, pero cuxo resultado de seu é irrelevante. Unha pirotecnia estoupa e a pregunta que agroma de xeito instintivo é ‘Por que?’… pero non é a que se resolve ó longo da novela. Como a acción principal de seu nos xoga á falsa, resulta lóxico que a atención se centre nos personaxes. Ramos elixe para manexalos, como xa avanzamos, unha forma curiosa de multiperspectivismo, afastada dos modelos máis auténticos –léase Henry James–: no canto de darlles unha voz ou un discurso a cada personaxe, o narrador omnisciente pon o foco coa súa propia voz sobre sucesivos protagonistas do drama e ve polos seus ollos.

A partir destes dous elementos, un relativo á acción e outro á voz narrativa, a historia avanza coa destreza mencionada pero cun voo moi baixo. A estrutura cronolóxica baséase nunha liña temporal quebrada cunhas elipses que o narrador completa ó seguir a cada personaxe, cuns saltos temporais sinxelos en canto ó seguimento. Especial mención merece o uso do anuncio proléptico, recurso completamente prescindible, pois semella berrarlle ó lector: “Coidado, que agora vai ocorrer algo importante, imos avanzar na acción, non te vaias perder”. O ritmo acelérase de xeito acusado nos dous últimos capítulos, o que fai avanzar a acción cara a un final circular e bastante previsible.

O que se perde en estrutura gáñase a nivel temático, onde a visibilidade da tremoia é aínda máis evidente, pero tamén máis efectiva. Ramos elixe personaxes estereotipados con comportamentos recoñecibles para o lector e a selección resulta ser un catch-all dos tópicos da vila galega: os vellos que chegaron a ricos sen moita formación nin carácter, as segundas xeracións incapaces de soster os negocios, os policías corrompidos, os xuíces desbordados, os alcaldes con moita facha e pouco siso… O tratamento expresionista das descricións –na nosa opinión, magnífico polo toque xusto de deformación e crueldade– fai que o lector sorría, recoñeza no libro persoas que o rodean e constrúa unha ficción verosímil. Se a isto sumamos a xa mencionada axilidade do estilo xornalístico temos a gran fortaleza da novela. Ó ser un texto creado para un premio de “novela breve” debemos escusar o feito de que o autor non pase do particular ó xeral e trate de tirar fondas leccións sociolóxicas e mesmo filosóficas en canto á política dos comportamentos dos seus personaxes.

En conclusión: coma en tantas outras ocasións na novelística do século XXI na Galiza, queda un co sabor do que puido ser e non foi. Ramos coñece oficio da novela e tamén o de gañar premios con novelas: aquí un adulterio, aló unha situación cómica, aquí un moito de drama, alí unhas pingas de crítica ós políticos, alá uns bos traumas… E esa estrutura de taller de escrita creativa, con aire de lista de cotexo de Excel, afástase das potencialidades que cremos son evidentes nun dos mellores narradores desta hora no país.

♦ Pirotecnia, de Alberto Ramos, Galaxia, 2024. 140 páxinas. ♠16,10€