Poemas de Mao traducidos ao galego por Novoneyra, Cunqueiro e outros
Xesús González Gómez.
Cando morreu en 1976, o líder comunista chinés Mao Zedong, a súa fin coincidiu, non xa coa crise total que estaban a sufrir os denominados partidos comunistas «maoístas», senón cunha crise do comunismo e do marxismo que levaría á gran desfeita dos anos 1990 co colapso dos denominados países do socialismo real europeos. Quedaron fóra da «desfeita» os países dese «socialismo» imperante en Asia, África e no illote cubano. Ora ben, hoxe, alcumar de socialistas ou comunistas países como China, Vietnam, Camboxa ou Laos quizais só sexa un abuso de linguaxe.
A finais do 2023 celébrase o 130 aniversario do líder chinés. En todas as súas biografías é considerado como teórico marxista, líder político, creador da China comunista, etc., e poeta. Nos anos 1970 publicáronse en castelán[1] e catalán, no Estado Español, diversas versións dos poemas de Mao, traducido directamente do chinés. Tamén existe versión portuguesa destes poemas, que, coma a catalá, é obra do escritor portugués Manuel de Seabra —que escribía en portugués, catalán e… esperanto—. Para a versión catalá[2] foi axudado polo poeta Joaquim Horta, co que tamén traduciu a este idioma a poesía de Maiakovski.
En galego, que coñeza eu, existen, sempre versións indirectas, as seguintes traducións de poemas de Mao:
Álvaro Cunqueiro, sen nome de tradutor: «Adicatoria pra unha fotografía das milicias populares femeninas», Faro de Vigo, 15 de marzo de 1970. Cunqueiro presentaba así a súa «tradución»:
O DERRADEIRO MAO TSE-TUNG
«Mao, poeta, ten en Francia un novo traductor. Tel Quel pubrica, no seu derradeiro número, dez poemas do deus chinés, “lidos e traducidos” por Philippe Sollers[3], quen agradez a axuda de Ysia Tchen, “un guía seguro pro coñecemento do idioma e da literatura china”. Veleiquí, íntegro, un dos poemas. Datado en febreiro de 1961, e leva por tido
ADICATORIA PRA UNHA FOTOGRAFIA DAS MILICIAS POPULARES FEMENINAS
Froles poderosas do vento fusiles de cinco pés
a luz da i-alba crarexando sober do campo de maniobras
solprendente pensamento das mozas mozos de China
non gostar traxes roxos
preferir os vestidos de guerra.
E así están as cousas.»
O propio Cunqueiro, nun artigo titulado «La rama del almendro», publicado en El Progreso de Lugo o 21 de xaneiro de 1962 (artigo recollido por Mabel Mato en O reino da chuvia, Lugo, Diputación Provincial de Lugo, 1992, p. 483-484; artigo que a compiladora data o 27 dese mesmo mes), cita a Werner Jaeger, quen afirma que «la paideia no es simplemente un nombre simbólico, sino la única designación exacta del tema histórico estudiado», e pasa logo a citar uns parágrafos de Paideia: los ideales de la cultura griega (un excepcional estudio, segundo palabras do mindoniense): «Al emplear un término griego para una cosa griega, quiero dar a entender que esta cosa se contempla no con los ojos del hombre moderno, sino con los del hombre griego. Es imposible rehuir el empleo de expresiones modernas, tales como civilización, cultura, tradición, literatura o educación. Pero ninguna de ellas coincide realmente con lo que los griegos entendían por paideia. Para abarcar el campo del conjunto del concepto griego sería necesario emplearlos todos a la vez», e despois de dicir que a cita é longa pero que el (Cunqueiro) non sabería dicilo mellor, escribe: «parece que algo semejante ocurre con “wenya”, cuando se estudian los ideales de la cultura china, antes de Mao político, claro está, e incluso de Mao poeta». Para un chinés, «wenya» vén sendo «el puerto de refugio más seguro para los humanos», como para Menandro a paideia. Un día alguén deberá facer un estudo sobre as lecturas de Cunqueiro que, un non o dubida, deberon ser inmensas. O libro de Werner Jaeger estaba publicado en español por Fondo de Cultura Económica (México, 1957). No meu poder teño un libro que pertenceu á biblioteca de Cunqueiro que me regalou un querido amigo: Ensayos sobre la crítica, do gran Francesco de Sanctis –o mestre de Gramsci polo que á crítica literaria se refire, e loado grandemente por Josep Pla, entre outros– , publicado en Buenos Aires por Argos S.A. Editorial C. e I., en 1946: o libro leva o apelido de quen fora o seu propietario escrito co seu puño e letra e a data de 1956. Pouco imaxinaría o escritor galego que anos despois, case dezaoito, vertería ao galego un poema do Mao poeta.
Mao Zedong morreu o 9 de setembro de 1976. Dez días despois, é dicir, o día 19, en «Táboa Redonda», o suplemento cultural do xornal lugués El Progreso (suplemento dirixido por Ánxel Fole, que merecería, cando menos, unha desas teses doutorais), Uxío Novoneira, a partir das traducións ao castelán de Marcela de Juan recollidas en Poesía china: del siglo XXII A.C. a las canciones de la revolución (Alianza de Bolsillo, 1973), entregaba «Catro poemas de Mao Tse-Tung»: «Chang Sha 1925», «O monte de Chin Can1928», «A longa marcha Outono 1935» e «Pelegrinaxe ó Teso de Ying An 1965». Velaí as versións do courelán[4]:
CHANG SHA 1925
Estou so, en pe, no outono fresco,
corre ó Norte o río Siang,
no cabo da illa Laranxeira
a paisaxe en lucenzas toda roxa,
rebolegan tódolos tesos
e tamén o río;
centos de barcas loitan ca corrente.
Pranea a aiga no inmenso ceo
i o peixe a ras d’auga indo e vindo lixeiro.
Baixo do ceo xeado, todo ser vivo busca a libertá.
Renembro a casa grande e sola
e pergunto na inmensa Terra Mai
quén dispón e dirixe tales troques, xuntos tan grandes outos e fondais.
Viñamos pasear eiquí cen estudiantes,
nembranzas vivas dos meses, dos anos pasados.
Agora os compañeiros, aquela frol de mocedá,
granou e refíxose;
o pulo da nosa decisión estudiantil
non embelecaba en lindes,
dispondo ó seu xeito ríos e montes da patria,
dispensando loubanza ou condena.
Os dinatarios? Nada, esterco!
Acordaisvos?
No centro mismo da corrente,
golpeabámola auga chapotando cos remos,
o remuiño opúñase a que o barco avantara.
En Lucenzas: en resprandores / rebolegan: roxean / embelecaba: tropezaba / loubanza: alabanza
2 O MONTE CHIN CAN. OUTONO 1928
Dendes o cume divisamos numerosas bandeiras a pe do monte,
oímolo sondas cornetas i o redobre dos tambores,
o enemigo péchanos con mil e mil aros de ferro,
e nos chantados, inmovres como penedos.
Anque fortecido d’antemao con murallas de pedra,
outra muralla forman os nosos corazós.
Alá, polo mar-maior amarelo, rezumban os cañós:
quer decir que o enemigo fuxiu na noite.
Mar-maior: oucéano.
3 A LONGA MARCHA. OUTONO 1935
Os entropezos da longa marcha non arredan ós soldados roxos.
Dez mil ríos, mil montes nada son pr’eles.
As sinuosas montañas de Wu Lin, ondiñas como nebra.
A irada corrente do Wu Mon, como un porraco.
Tépedas brétemas do río Kin Sha ó se despenar.
Frientas cadeas de ferro da ponte sobor do Ta Tu.
Qué belido o teso Mien Shan cos seus mil lis de neve!
En pasado todo esto, os tres exércitos sorrín…
Porraco: pozaca, charco / irada: rápida / lis: unidade de medir ó longo / tépedas: mornas / belido: fremoso
4 PELERINAXE Ó TESO DE YING AN 1965
Por muito tempo gardei a arela de tocar as nubes,
de volver apeitar ate o cume do Ying An.
Dendes unha distancia de mil lis tornei a terra antiga.
Mudaron os ragos da sua vella face.
Cantan os ouriolos, cantan as anduriñas
e canta e corre a auga.
Carporentas, redromadas árbores espetan nas nubes as súas copas.
Se atravesas os caborcos e fondas xanzas do Huang An Chie,
coidado ó apilingranarse a ollar!
Ventaladas e tronos desrendados.
Bandeiras i estandartes tremendo en pulo vivo.
O país recostruise.
Somentes trintaoito anos,
o tempo de chasquear os dedos.
Sete meses antes da morte de Mao, o 15 de febreiro de 1976, quen isto asina, publicou na devandita «Táboa redonda», de El Progreso, a tradución de dous poemas de Mao, traducidos a partir da versión italiana. Velaí a presentación que facía eu daquela, así como a tradución dos dous poemas. Todos os poemas transcribíronse tal como se reproduciron nos dous xornais mencionados; só se corrixiu algunha gralla de impresión.
«Pola prensa cotián soupemos que a principios deste ano apareceran nos xornales chinos dous novos poemas do presidente Mao. Hai pouco recibimos a revista italián Stella Rossa, nela viñan traducidos a ese idioma os dous poemas. Do italián damos a nosa versión ao galego, as notas son tamén da versión italián.
I
ChingKangshan volto a visitar co gallo do Shui Tiao Keh Tou[5].
Maio de 1965.
Dá moita ledicia atinxir as nubes,
de novo veño de lonxe
pra camiñar polo ChingKangshan, o noso vello refuxio.
Os vellos escenarios transformáronse,
os reiseñores cantan, os pardáis voan
e os regatos corren por todas as partes
e a estrada vai cara o ceo.
Unha vez pasado Huangyangcheh
ningún outro lugar perigoso merez unha ollada.
E vento e o lóstrego tanxen, bandeiras e siños ondean
aló onde viven homes.
Trinta anos pasaron
cun sóio anaco de dita.
Podemos coller a lua no Nono Ceo
e tomar as tartarugas do fondo dos Cinco Mares:
voltaremos tras os cantos triunfales e os risos.
II
Nada é imposible no mundo si se ousa escalar a montaña
Dous paxaros: un diálogo co gallo do Nien Nu Chiao.
Outono 1965.
O peng[6] desplega as suas alas,
erguéndose a noventa mil li[7]
e promovendo un furioso ciclón.
O ceo azul sopra sobre el garda o vento
e observa o mundo dos homes coa sua cidade.
Desaparez de súpeto o ceo,
bombas socavan a terra.
Un paxaro no seu niño é espantado a morte.
«É verdadeiramente o fin de todo.
Ouh! Quero andar e voar axiña»
«Onde podo preguntar?»
O paxaro resposta:
«Nun pazo feito de xoias na montaña do destino».
«Non sabes que foi firmado un pauto tripartito[8]
baixo a clara lua de outono fai dous anos?
Eiquí haberá moita comida,
Patacas, caldo quente
Con carne a eito»[9].
Detén o teu valeiro absurdo!
Guarda, o mundo volveuse do cume ao fondo.
Para acabarmos, velaí unha primeira noticia francesa da poesía de Mao Zedong. Asínaa Pierre Seghers, un dos editores de poesía máis importantes de Francia a partir de 1945. Esta noticia apareceu no número 268 (14 de xullo de 1949) do semanario Les Lettres Françaises, revista nacida durante a ocupación alemá de Francia e que aparecía clandestinamente. A partir de 1944 caeu en mans dos comunistas e despois de diversas vicisitudes acabou en mans de Aragon e Pierre Daix, cando o Comité Central do Partido Comunista francés decidiu acabar coas veleidades «disidentes» —no que a literatura se refire— de Claude Morgan (o seu director), Georges Mounin e outros dos seus colaboradores. O escrito de Seghers titulábase, simplemente:
O POETA MAO TSE TUNG
Soldados e xenerais poden temporalmente, materialmente, parecer que modifican o rostro de China, mais xa non son estimados por isto. A tradición considéraos sempre, calquera que for o éxito que teñan, como homes de rango inferior, que non se poden colocar no mesmo rango que os científicos, os poetas, os filósofos. Esta tradición está arraigada na crenza fundamental do pobo, pertence ao instinto mesmo da nación.
Así se expresa o eminente autor d’ A importancia de vivir, o Dr. Lin Yu Tang, no curso dunha entrevista comentada por Marcel Brion en Le Nouvelles Littéraires, co título «A sabedoría vennos de China». Un fermoso título, abofé. Non dubido que se aplica, alén do libro do que trata, a esa sabedoría e a ese exemplo que nos veñen, con efecto, de China, onde un dos máis grande xenerais dos tempos modernos fai triunfar a causa do pobo, a dunha das máis enormes revolucións da historia.
Imaxino así que a apreciación pouco afagadora non se aplica a este xeneral. Porque este xeneral non o é de «carreira» e é parte integrante do pobo (non son ninguén, acostuma a dicir); porque este soldado, que venceu á China feudal e a Wall Street, alcanzou a vitoria pola estima e a entrega de todo un pobo; porque Mao Tse Tung, en fin, é excepcionalmente un sabio, un filósofo, un poeta.
Para se asegurar, sen necesidade de abordar Da literatura, escrito por Mao Tse Tung en 1942, en Ienan, non fai falta máis que ler o Mao Tse Tung, de Robert Payne, que acaba de aparecer. Aquí determínanse os trazos do gran xefe comunista chinés. O autor viviu moito tempo en China e coñeceu a Mao nos heroicos tempos de Iunan. Aparecía en público pola noite e durmía durante o día; tiña o desexo de soidade do letrado. Era o novo Leonardo a facer de todos os pobos unha obra de arte. Robert Payne cóntanos a lenda dun home, con traxe de liño, que fora só e sen armas xunto dos campesiños de Iunan para reunir, en 1923, os seus primeiros grupos de partisanos. Mediante amplos extractos de libros que Mao Tse Tung escribiu durante a guerra. Vemos aparecer unha nova figura do home público, que sempre tivo como principio deixarse modelar e arrastrar polas masas, actuar só para servilas. Encarnación real e desinteresada da concienciación do campesiñado chinés, Mao Tse Tung representa a intelixencia organizadora que debía, en vinte e cinco anos, abater eses «homes de rango inferior» que pretendían vender (en van) o seu país ao estranxeiro, a fin de que os seus privilexios de caste e os seus beneficios estivesen salvagardados.
Erudito, científico (eu serei o científico da Revolución, dixera aos doce anos Mao Tse Tung ao seu amigo Hsiao San), o líder comunista chinés é tamén un poeta. Os seus amigos posúen tres ou catro exemplares manuscritos do seu poemario: Poesías do vento e da area. Europe publicou (nº 37) o poema A neve. Este poema, xa célebre, é un informe sobre a situación de China. A paisaxe chinesa convértese nunha xove e bela campesiña para quen os emperadores do pasado e os xefes do presente libran unha guerra interminábel. Os críticos chineses –e Lin Yu Tang, sen dúbida– consideran este poema como un dos máis grandes poemas de China. A neve remata así:
Les empereurs Shin Huang et Wu Ti etaient à peine cultivés.
Les empereurs Tain Tsung et Tsi Tsu n’étaient pas des hommes sensibles.
Genhis Khan ne savait que bander son arc contre les aigles.
Tous ceux-ci appartiennet au passé. Aujourd’hui seulement il y a hommes de coeur.
[A versión literal destes versos dá os seguintes: «Os emperadores Shin Huang e Wu Ti eran homes apenas cultivados./ Os emperadores Tain Tsung e Tsi Tu non eran homes sensíbeis./ Genhis Khan só sabía tensar o seu arco contra as aguias./ Todo estes pertencen ao pasado. Hoxe soamente hai homes de corazón». A tradución castelá de Luis Enrique Délano mellora a tradución francesa : «Chin Shi Huang y Han Wu Di/ no tenían un lustre de cultura;/ Tang Tai Tsong y Sung Tain Tsu, emperadores,/ carecían de don poético/ y Gengis Khan,/ favorito del cielo por un día,/ sólo sabía disparar sus flechas al águila dorada./ Ahora son pasado, ahora se han ido. / Para encontrar los verdaderos héroes/ hay que buscar en nuestros propios días.»]
Isto, dirase, é poesía política. (Propóñome volver sobre a poesía política nun vindeiro artigo; hai tempo que teño a necesidade de dicir o que penso sobre este tema.)
Poesía política, tamén, estes dous poemas –inéditos en francés– de Mao Tse Tung que foron escritos ao remate da prodixiosa Longa Marcha, despois da chegada a Iunan.
O primeiro poema é de forma clásica, escrito en versos de cinco carácteres (R. Payne). O «monstro» non se refire directamente a Tchang Kai Chek ou os xaponeses, senón ao «inimigo que está entre nós».
O segundo poema é unha especie de salmo en honra aos avances do Exército Vermello. Este último termo é unha expresión arcaica que significa «o fermoso exército», vermello ten en China, como na URSS, un significado evocador de ideas e de beleza.
I
Le ciel est haut, les nuages voltigent,
Je regarde vers le sud les oies sauvages disparaître derrière l’horizon.
Je compte sur mes doigts – una distance de 20.000 li,
Je dis que nous ne sommes pas héros si nous n’atteigons pas la Grande Muraille.
Débout sur le pic le plus élevé des Six Montagnes,
Le drapeau rouge flottant au vent d’ouest,
Aujourd’hui une longue corde à la main,
Je me demande quand nous pourrons lier le monstre.
[Unha tradución literal sería: «O ceo está alto, as nubes revoan,/ Miro cara ao sur os gansos salvaxes desaparecer tras o horizonte./Conto cos meus dedos – unha distancia de 20.000 li,/ Digo que non somos heroes se non alcanzamos a Gran Muralla./ De pé no cume máis elevado das Seis Montañas,/ A bandeira vermella ondea ao vento do oeste,/ Hoxe, unha longa corda na man,/Pregúntome cando poderemos amarrar o monstro.» A versión castelá de Enrique Délano, que titula o poema «Monte Liupan», é a seguinte: «Cielo elevado, blanquecinas nubes,/ se esfuma al sur el vuelo de los gansos silvestres./ Contamos con los dedos los veinte mil li recorridos:/ ¡si no llegamos a la Gran Muralla es que no somos héroes!/ Flamean en la cumbre del Liupan/ nuestras banderas, al viento del oeste./ Ahora tenemos asida la cuerda/ ¿cuándo vamos echar el lazo al Dragón Gris?» (O Dragon Gris é o Kuomitang).]
II
Personne dans l’Armée Rouge ne redoutatait les miseres de la Longue Marche.
Nous regardions avec mépris les mille pics, les dix mil rivières,
Les Cinq Montagnes s’élevaient et s’abassaisent comme des vagues qui ondulent,
Les montagnes de Wuliang n’étaient plus que de petis cailloux verts.
Chauds étaient les précipices abruptes quand la Rivière du Sable d’or bondissait par-dessus,
Froids étaient les ponts aux chaînes de fer au-dessus du Fleuve Tatu.
Dans mille étendues neigeuses de la Montagne Min, heureuses,
Le dernier defilé vaincu, les Trois Armées souraient.
[«Ninguén no Exército Vermello temía as miserias da Longa Marcha./ Considerabamos con desprezo os mil cumes, os dez mil ríos,/ As Cinco Montañas elevábanse e baixaban como ondas que ondulaban,/ As montañas de Wuilang xa só eran pequenos croios verdes./ Cálidos eran os cavorcos abruptos cando o Río de Area de Ouro brincaba por enriba,/ Fríos eran os pontes de cadeas de ferro sobre o Río Tatu./ Nas mil superficies nevadas da Montaña, felices,/ O último desfiladeiro superado, os Tres Exércitos sorrían.» Este poema é o titulado «A longa marcha», do que se reproduciu a versión ao galego de Novoneira.]
Pierre Seghers.
E, como curiosidade (?), digamos que Salvador Dali –nunha operación claramente comercial e propagandística– ilustrou en 1967 poemas de Mao Zedong. Ilustracións que, por outra banda, se poden ver na rede. Antes de se publicar en libro, as ilustracións expuxéronse en París
Ese mesmo ano, as Éditions Argilet, de París, editaron os poemas de Mao coas ilustracións do pintor catalán.
[1] En castelán, en España, existen diversas traducións dos poemas de Mao. Sinalemos: Poemas de Mao Tse Tung, Barcelona, Editorial Mateu, 1970, tradución de Luis Enrique Délano (escritor comunista chileno), notas e comentarios de Chou Chen-fou, traducida directamente do chinés. Antes, viran lume diversas traducións de poemas de Mao: Robert Payne, Mao Tse Tung (Barcelona, Bruguera, 1970), biografía do líder chinés con traducións dalgúns dos seus poemas: tradución española a partir da versión inglesa de Payne; o mesmo que en Jerome Ch’ên: Mao y la revolución china. Seguido de 37 poetas de Mao Tse Tung (Vilassar de Mar, Ed. Oikos-Tau, 1968). Tamén supomos que na primeira edición da mencionada antoloxía de Marcela de Juan (Madrid, Revista de Occidente, 1962) aparecían poemas de Mao, esta vez traducidos do chinés.
[2] Mao Tse-tung, Poesia completa, Barcelona, Llibres de l’Òssa menor, 1976.
[3] Philippe Sollers, de pro-chinés pasou a apoiar á dereita francesa e a loar a Xoan Paulo II. Despois fixo mesmo un filme sobre Guy Debord, unha vez morto este, xa que o situacionista consideraba a Sollers unha «figura insignificante» (véxase Unha mala reputación…). Mais esquezamos a Sollers, figura nacional francesa para uso exclusivo, ou case, do hexágono galo.
[4] Versión que, penso, deberían incorporarse ás súas poesías completas.
[5] Nesta montaña, en 1927, Mao estableceu a primeira base de apoio revolucionaria.
[6] Enorme paxaro mitolóxico.
[7] Medida china de lonxitude
[8] Alusión ao tratado sobre prohibición parcial de experimentos nucleares firmado pola URSS, USA e Gran Bretaña.
[9] Refírese ao “gulash” prometido por Kruschev aos traballadores soviéticos
