Por que escribe vostede? (I)

Xesús González Gómez.

No número 9, correspondente a novembro de 1919, a revista Littérature, dirixida por Louis Aragon, André Breton e Philippe Soupault, á parte das colaboracións pertinentes: André Breton & Philippe Soupault, Les champs magnétiques; Guillaume Apollinaire, que había un ano que morrera, Quelconqueries; Louis Aragon, Sommeil de plomb; Max Jacob, Poèmes en prose; Blaise Cendrars M. 43. 57. Z Détenu (mémoires); Raymond Radiguet, Côte d’Azur; Tristan Tzara, Atrocités d’Arthur et Trompette et Scaphandrier; e as crónicas: de libros asinada por Louis Aragon; de espectáculos, Philippe Soupault; e de música Darius Milhaud[1], publica, logo do índice e publicidades varias, a toda páxina o seguinte aviso

ENQUISA

Aos representantes máis cualificados das diversas tendencias da literatura contemporánea –rogándolles non entren na exposición destas tendencias– temos a ben formularlles a seguinte pregunta:

POR QUE ESCRIBE VOSTEDE?

Manteremos os nosos lectores ao corrente das respostas que nos cheguen[2].

E as respostas chegaron a partir do número seguinte, o 10, correspondente a decembro –a revista era mensual– e deixaron de se publicar no número 12, febreiro de 1920. Despois da última resposta, os responsábeis da revistas incluíron este aviso:

Terminamos hoxe a publicación das cartas que nos chegaron. Lembremos que en cada número –e non dun número a outro– as fixemos aparecer seguindo a orde inversa das nosa preferencias, a fin de manter o interese de lectura e evitar aos nosos correspondentes a sorpresa dun comentario.

E máis esta matización na última páxina da revista non dedicada á publicidade:

A abundancia de material e o pouco espazo de que dispomos, obrigáronnos a renunciarmos á publicación das respostas dos Srs.: Louis Barthou, Monseñor Baudrillart, Pierre Boissie, Adolphe Boschet, Émile Bonheur, John Chanperter, Léon Daudet, Paul Deschanel, Robert Dieudonné, Georges Docquois, Madame Jeanne Dovtzal, Srs. Anatole France, Louis Forest, Eugène Figuière, Félix Galipaux, Lucien Gleizes, Halpérini-Kaminsky, Raymond Lefebvre, Xeneral Mangin, Émile Massard, Frédéric Masson, Madame Lydie Martial, Srs. Alexandre Mercereau, Gaston Picard, Raymond Poincaré, René Puaux, J.   Joseph-Renaud, Charles Riquet, Guillermo de Torre e Pierre Valdagne.

Presentamos a todos os nosas escusas.

As respostas publicadas foron as seguintes

número 10: Louis Vauxcelles – Henri Ghéon – Madame Jean Bertheroy – Paul Féval, fillo – Jean Royère – Jean Giradoux – Joseph Reinach – Ferdinand Divoire – Georges Pioch – Madame Rachilde – Fernand Vandérem – Max Jacob – Georges Lecomte, pdt. da Société des Gens de Lettres – Madame Marcelle Tinagre – Paul Morand – André Dodoret – J.-H-Rosny, ainé – Paul Éluard – Jean Ajalbert – André Gide – Blaise Cendrars – Louis Gonzague-Frick – Eugène Monfort – Pierre Mille – Pierre Reverdy – Jules Mary, pdt. de honra da Société des Gens de Lettres – Paul Valéry.

número 11: MichelCorday –Paul Brulat – Jacques Rodelsèrger – Max Maurey –Octave Uzane – Fernand Gregh –Jacques Bainville –Jean de Bonnefont – Pierre Décourcelle – Louis Dimier – Adrian Vély – Léon Riotor, pdt. honorario da Société des Poètes Français –Iréne Hillel-Erlanger – René Ghil – H. R. Lenormand –Roch Grey –Paul Hyacinthe Loyson – Henri Falk – Edmond Jaloux – Max e Alex Fischer – Henri Duvernois – Jean Paulhan – Paul Sauday – Frant Jourdain, pdt. do Salon d’Automne – Francis Jammes –Giuseppe Ungaretti –André Colomer.

número 12: Marius André – Jacques Copeau – Berthe de Nyse –Tancrede Martel – Albert Keim – Octave Hoidaille – Le Chevalier André de Fouquières – Jeanne Landre – Henry D. Davray – Paul Dermée – Edmond Toulet – Édouard Dujardin – Camille Mauclair – André Lebey – Comtesse de Noailles – Léon Balzagette – Louis de Robert – Jacques Dyssord – M. F. Vanderpyl – Maurice Leblanc – Jean Pellerin – André Germain –Sébastien Voirol – Raymond Radiguet – Jacques-Émile Blanche – Henri Hoppenot – Francis Picabia – Knut Hamsun.

A enquisa non foi enviada soamente a escritores, senón tamén a críticos de arte, tradutores, músicos, etc., e pódese afirmar que, nunha primeira instancia, estaban representadas as diversas tendencias da literatura francesa daquel tempo, desde a “literatura seria” até a novela policial (Maurice Leblanc) ou o folletín xornalístico (Paul Féval, fillo). E o mesmo no campo político, xa que algúns dos consultados eran da extrema dereita e outros pertencían ao Partido Comunista Francés. Como Georges Pioch. A literatura non francesa fica, esta si, trenca. Non imos reproducir todas as respostas que se publicaron en Littérature, mais vexamos algunhas delas (observará o lector que nin os directores da publicación nin os seus máis directos colaboradores, é dicir, os homes e mulleres que naquel momento estaban a conformar o dada parisiense e anos despois serían o núcleo fundacional do surrealismo, contestan á pregunta, agás Paul Éluard e Francis Picabia), senón, unicamente, reproducir algunhas das respostas que nos semellan curiosas ou interesantes:

Louis Vauxcelles: “Por que escribo, compañeiro? Polo pracer de expresar libremente o meu pensamento”. Henri Ghéon dá unha resposta que nos soa moito: “Escribía noutrora para o meu pracer e para a gloria. Colocaba o meu pracer moi alto e a gloria moi afastada. Só tiña o amor pola arte. A guerra cambiouno todo. Hoxe escribo para servir. Para servir a Deus, a Igrexa e a Francia; é o mellor medio, acho, cando se é coma min cristián, católico e francés […]”. Madame Jean Bertheroy afirmaba: “Escribo para intentar expresar todo o que pode haber de divino na condición humana”. O dramaturgo Jean Giradoux respondía: “Escribo en francés non sendo nin suízo nin xudeu e porque posúo todos os meus diplomas: Gran Premio de Honor do Liceo Lakanal (1904, excelente ano), primeiro premio do Concurso Xeral (1906, ano non menos bo). Licenciado en letras, mención moi ben. Número un da École Normale Superieur. Nacido en Bellac (Haute-Vienne)”. A resposta, moi curta, de Fernand Divoire estivo a piques de atinar de cheo: “Pregúntenllo a monseñor o Hiperconsciente”. Georges Pioch dicía que escribía: “Para vivir –en todos os sentidos que se deron ao verbo ‘vivir’!”. E Madame Rachilde: “Porque amo o silencio”. A de Max Jacob era dunha lóxica esmagadora: “Para escribir mellor!, e a de Paul Morand ía co personaxe: “Para ser rico e estimado”. André Dodoret daba unha resposta futurista, é dicir, que poderían asinar moitos, moitísimos escritores que virían logo (e algúns do pasado, claro): “Escribo para non pensar”. Paul Éluard, que estaba abandonando o seu catolicismo, ao que se convertera para cabreo de seu pai, socialista, daba unha resposta achegada ao movemento ao que estaba a se incorporar, o dadá: “Escribo e creo responder interesante./ O seu novo e curto relato indica a súa mocidade evidentemente crédula. Rómpao inmediatamente, con alegría escriba como nada. / Aquí, sen meixelas, horríbel, cranio redondo, arrepiante, S… xoga, cobra, cuspe, arrubia. Inspirado, S…, necesita escribir, coroar, soñar. Decídese. E, tranquilo, renace, inmóbil, sabio, para aprender unha lección”. Jean Ajalbert: “Por que escribo? É o que me pregunto!”. André Gide: “Pode clasificar os escritores segundo a súa resposta empece por ‘a fin de’ ou ‘porque’./ Haberá aqueles para os que a literatura é sobre todo un fin e outros para os que é un medio./ Polo que respecta a min, escribo porque teño unha boa pluma e para que vostede me lea… Mais nunca respondo ás enquisas”. A resposta de Blaise Cendrars. “Por que”, simplemente. E Willy afirmaba: “Para convencer a algúns confrades –dos dous sexos– que a pesar do seu vivo desexo de me ver enterrado, aínda duro”. (Lembremos que Willy asinou co seu nome unha abundante serie de novelas que escribira a súa dona Colette, e que cando se negou a firmar a solicitude da revisión do proceso Dreyfus, houbo quen dixo: “É a primeira vez que se nega a asinar algo que non escribiu el”.)

O poeta Pierre Reverdy alongábase e sinalaba un mal que aínda hoxe perdura, perdura: “Escríbeme para me preguntar./ Escribo para lle responder./ Escríbese tamén para falar de si, ocupándose máis de facer que escriban sobre as súas obras que de saber se son dignas de que se fale delas; mais isto xa é unha tendencia! De momento só leo os carteis electorais. Escríbese tamén para que os outros tomen exemplo!!! Vostede entende o que hai!”. Outro poeta, católico como Reverdy pero de moita menos calidade, Francis Jammes, afirmaba que escribía “porque, cando escribo, non fago outra cousa”. E o tamén poeta, italiano este, Giuseppe Ungaretti (que formou parte do grupo dadá parisiense) respondía: “Por pudor./ Se puidese ser alguén non me divertiría en aparentar. Sábese que o pudor é a forma consciente da covardía./ Mais, por azar, acabo de me mostrar completamente nu. Non me garde rancor”. O director de teatro Jacques Coupeau contestaba: “Respondo á súa circular do 1 de outubro./ Teño extremadamente pouco tempo para escribir. É polo que me esforzo en escribir só para dicir algo”. O belga Paul Dermée afirmaba que escribía: “a) para cabrear a algúns dos meus veciños./ b) Para lles facer escribir grotescamente que só se pode enriquecer saqueando os petos das igrexas”. A resposta de Paul Valéry era moi rimbaudiana: “Por debilidade”.

Velaí o que respondía Édouard Dujardin, a quen se lle apón o primeiro monólogo interior na novela moderna (Cortaron os loureiros, 1888): “Por que un escritor escribe? É, na miña opinión preguntar: Por que unha maceira produce mazás?/ Bernardin de Saint-Pierre sen dúbida respondería que as mazás tiñan unha finalidade e que esta finalidade era subministrar aos humanos unha materia prima para as rosquillas. […] Ao escribir o escritor cumpre unha función; Deus (se me atrevo a expresarme así) fai o resto”. Mentres que André Vély contestaba: “Porque me ensinaron a escribir”. Frantz Jourdain, o presidente do Salon d’Automne, alegaba que escribía –un pouco na esteira de Paul Dermée, pero máis directo–: “Para amolar en xeral a xente á que lle molestan as miñas ideas e para provocar un ataque de apoplexía ao Sr. Lampué, honorábel e simpático concelleiro da Cidade da Luz”. Edmond Jaloux ía directo e ao gran: “Se non escribise, morrería de fame”. Directo e ao gran tamén ían os irmáns Max e Alex Fischer: “Por bondade: para non desanimar a ninguén”. Por vieiros paralelos, mais non iguais que estes irmáns, camiñaba a resposta de Henri Duvernois: “Escribo para intentar divertir a ‘xente honrada’!”. E, para acabarmos, dúas respostas: Francis Picabia: “En verdade non o sei; e espero non sabelo nunca”, e a do escritor noruegués Knut Hamsun: “Para abreviar o tempo”. Lembremos que tres anos máis tarde André Breton publicaba na revista La Vie moderne. Organe documentaire de défense social (unha revista non literaria) un texto, co que se abriría o seu volume Les Pas perdus (unha recolla de diversos escritos), publicado en 1924, “La confession dédaigneuse”. Confesión na que Breton, entre outras moitas cousas, escribía: “Littérature decidiu un día preguntar a algunhas das pretendidas personalidades do mundo literario ‘Por que escribe vostede?’ E a resposta máis satisfactoria tirábaa Littérature aos poucos do carné do tenente Glahn, en Pan: ‘Escribo, dicía Glahn, para abreviar o tempo’. É a única que podo subscribir aínda, con esta reserva: creo tamén escribir para alongar o tempo” (Pan, como sabe o lector, é unha das obras máis coñecidas de Knut Hamsun. Segundo Marguerite Bonet, nas notas do primeiro volume das Oeuvres complètes, de Breton, este leu a novela do noruegués en 1920.)

Cando en 1985, é dicir, 65 anos despois, o xornal Libération publicou un suplemento (hors-série), dirixido por Daniel Rondeau e Jean-François Fogel, fixo a mesma pregunta (é dicir, ‘Por que escribe vostede?’) a 400 escritores de 80 países e 28 linguas, o especial o do xornal francés non visaba os mesmos obxectivos que os dadá parisienses. Como ben lembraba Claude Simon: “Ao facer os surrealistas [non; os dadaístas, ou se se quere, os futuros surrealistas, e seguimos en plan zoilo] esta pregunta, se eu lembro ben, perseguían un certo ridículo’. Este obxectivo que segundo Simon perseguían os “surrealistas” está na base da enquisa realizada por Littérature (ver, André Breton, Oeuvres complètes I, p. 1225, nota 2). A mesma pregunta fixo, segundo Simon, máis formulada de maneira diferente, Sartre en 1944: “Para quen escribe vostede?”. Sartre, afirma o premio Nobel, “buscaba culpabilizar”, é dicir: o famoso compromiso, un compromiso que puña sobre o lombo do escritor o peso do mundo, e ese peso non hai home nin muller que sexa capaz de soportalo, a non ser que sexa un mítico Atlas ou un cristianizado e santificado Cristovo. Nin que dicir que o xornal parisiense, hoxe propiedade da familia Rothschild, que xa perdera o seu empuxe inicial (fora fundado pola Gauche Proletarienne, grupo maoísta no que militaron, entre outros, Alain Geismar, Benny Lévy –que usaba o pseudónimo de Pierre Victor–, Olivier Rolin –ver a súa novela autobiográfica, divertidísima, Tigre de papel–, o hoxe novelista policial Frédéric H. Fajardie, de quen o situacionista e autor de novelas policiais Jean-Patrick Manchette afirmaba que escribía “comme un salaud”, André Glucksmann, Guy Lardreau Christian Jambet, Jean-Claude Milner (o xenro de Lacan), etc: a maioría convertidos ao neo-liberalismo, ao cristianismo e anti-islamismo. Sobre a deriva da maioría dos militantes “coñecidos” de Gauche Proletarienne, ver: Jean Birnbaum, Les maoccidents. Un néoconservatisme à la française, París, Stock, 2009). Estou a enguedellarme e non vou ao tema. Dicía que cando o xornal francés lanzou esta enquisa xa perdera o seu empuxe inicial e estábase a converter no xornal do que logo que denominou “gauche champagne” e tamén esquerda caviar: que nada tiña a ver coa denominada “gauche divina” española, xa que moitos dos integrantes desta, se é que tal cousa existiu, probaron, e non só por uns días, os sabores das comisarias e dos cárceres franquistas. E continúo a enguedellarme. Vaiamos ao tema: cando Libération lanza esa enquisa, non intenta que os escritores se ridiculicen e, moito menos, busca culpabilizar a estes: non, era unha enquisa feita “en serio”, para entregar “información” aos lectores, etc. Nin que dicir que este hors-série tivo un éxito abraiante: lembro que nos quioscos e librarías barceloneses nos que se vendía o xornal parisiense, sacábanllos das mans a quiosqueiros e libreiros como se fosen rosquillas, por usarmos un tópico. En fin, que foi todo un éxito. Anos despois, Ediciones y Talleres de Escritura Creativa Fuentetaja publicou unha escolma destas respostas (máis atrás demos a referencia bibliográfica, ver nota 2) e procurou algunhas máis, tiradas de diversos libros cuxa bibliografía se entrega. Algunhas respostas recollidas no devandito volume e algo máis será o tema da próxima entrega.

[1] Reproducimos o índice da revista que, até o número 19 incluído, será unha revista ecléctica (case) da nova mocidade na que colaboraban os seus “maiores” xa consagrados. A partir do número de maio 1921 (número 1, segunda serie) será unha revista totalmente dada (só este primeiro número) e pre e surrealista a partir do número 2 até o número 11-12 desta serie, de outubro de 1923. A partir do número 1 da segunda serie desaparecen case todas as publicidades que enchían a primeira serie da revista. Traio isto a colación polo tema do famoso “campo literario”: os homes (porque case todos eran homes) de Littérature estaban xa instalados, e con abondo capital neste campo, cando decidiron lanzar ese capital pola borda e esquecerse do campo, e do mercado, literario e integrarse en dada e logo o surrealismo. Cousa, evidentemente, que non acaba de entender a sociocracia bourdieniana.

[2] No libro ¿Por qué escribe usted?, Madrid, Ediciones y Talleres de Escritura Creativa Fuentaja, 2001, Selección prólogo e tradución de Cecilia Yepes, ao traducir este aviso, engaden ao inicio un Señor e no canto da última frase “Manteremos aos nosos lectores…”, vén esta outra: “Agradeceriámoslles que nos honrasen cunha resposta e que permitisen a publicación”. A única explicación posíbel, e aquí fago de Zoilo, é que a prologuista, usando bibliografía de segunda man, confundise o aviso aos lectores publicado no número mencionado de Littérature (de onde afirma ela que tirou o texto), coa carta que os directores da revista e máis Tristan Tzara enviaron aos distintos enquisados.