Por que escriben mal os españois e por que os galegos os queren imitar?

Manuel Veiga Taboada.

Folleo tres libros ao azar. Editorial Random House. Tres novelistas sudamericanos de países diferentes. Os tres, dous homes e unha muller, escriben moi ben. Penso algo no que veño cavilando ultimamente: o español, como lingua literaria, existe, desde hai anos, grazas a América. Ningún autor español vivo é capaz de achegarse a calquera deses tres autores, cuxo nome, por certo, nin me soa. 

Pode, claro está, que haxa autores bos que non conseguen que os editen ou que non se difunden. Mais, creo que o problema está antes, á hora mesmo de poñerse a escribir. En España non existe o horizonte que si hai en América. Primeiro polos modelos contemporáneos que serven de referencia e cos que, inevitabelmente, o novo escritor se educa e despois trata de imitar. En segundo lugar, porque en España parece que todo o mundo escribe cun corsé, tanto no que respecta ao estilo, como no que respecta á imaxinación. A España que deu ao mundo tres cumios en tres artes diferentes, Picasso, Lorca e Buñuel, non é que xa non exista, é que socialmente, ideoloxicamente, culturalmente, apenas se parece á actual. Hoxe é imposíbel seguir aquel rastro, como xa demostrara Max Aub naquel lúcido e fermoso libro La gallina ciega, froito dunha viaxe realizada, de volta temporal do exilio, creo lembrar que por 1965 ou 1966.

A literatura española é monótona, un constante non atreverse. Non é xa que careza de epifanías, é que carece de profundidade. E cando alguén ensaia un salto mortal, acostuma a saírlle unha provocación infantil, inxenua, unha broma. Recibirá aínda así algúns titulares, porque algo hai que poñer e porque iso é o que convén, a futilidade, a rebeldía un pouco castiza e un pouco falsamente cosmopolita, para pasárllela sutilmente pola cara aos nacionalistas periféricos e aos provincianos. O que convén é portarse como é debido para conseguir un despacho, unha viaxe, unha entrevista con Macron formando parte do séquito oficial, como acaba de pasar con Javier Cercas. O mesmo Javier Cercas que nos mentiu nun dos seus libros máis nomeados, Anatomía de un instante, dedicado ao 23-F, porque o rei si estaba implicado no golpe, como recoñeceron hai pouco en Salvados dous axentes de intelixencia da época, que ademais presumiron de ter convertido o principal responsábel daquel intento en salvador da democracia. Poucos anos houbo que esperar para que a tese de Cercas quedase en ridículo. El fixo de señor Lobo, como o personaxe da película de Tarantino, que se encargaba de limpar o escenario do crime. 

Asuntos como este determinan necesariamente a literatura. Ninguén escribe no aire. Incluso o subconsciente, que impulsa sempre a escritura, está influído polo que sucede ao redor, sobre todo cando se trata do medo. Primeiro, medo a excitar a caverna e a que se producise un golpe de estado de verdade e despois o medo avergoñado a perder unha pequena axuda ou a perder a piscina, como dicía Orson Welles.

En consecuencia, a literatura en España non existe. Sei que non debería xeneralizar, pero a verdade é que me custa atopar as excepcións. E isto sábeno no estranxeiro. Non é que a literatura francesa ou alemá pasen pola súa mellor época. Padecen tamén algúns dos males da española, pero non todos. Mostran outro nivel.

E que sucede en Galiza cos que escriben, escribimos, en galego? Unha das aspiracións máis importantes de calquera autor ou autora, e non descubro nada, é a de ser traducido ao castelán.

Parece algo lóxico, pero en realidade mostra bastante descoñecemento sobre a maneira de funcionar do sector editorial. Poñamos que o autor X é traducido e que vende cinco mil exemplares, un éxito. Os dereitos de autor non son desprezábeis, pero tampouco lle arranxarán a vida. Certo que con iso ao autor X ábreselle unha posibilidade de ser traducido a outras linguas e entón os cinco mil pasarán a ser mil en francés ou en italiano e aí acabou todo. E iso no mellor dos casos, porque a maioría das traducións non venden mil e pasan desapercibidas. 

Para sobresaír nun sistema literario hai que ter un bo axente, unha boa editorial, contactos nalgún dos principais medios de comunicación e a sorte de que o teu tema lles interese nese momento. É dicir, case calquera éxito, así sexa de tamaño mediano, depende e moito de razóns extraliterarias, e por suposto de pasar case sempre polas horcas caudinas, sobre todo no que respecta ao punto de vista.

De todo isto dedúcese, en primeiro lugar, que o autor ou autora X non deberían fantasiar moito cunhas expectativas que acabarán sendo case sempre frustrantes. En segundo lugar, que á literatura en galego non lle é bo imitar os usos do sistema literario español. Talvez, con todas as nosas limitacións que non son poucas, aquí respiremos un chisco máis de liberdade, como dixo nunha entrevista, despois de recibir o Premio Blanco Amor de Novela do 2021, a escritora Blanca Riestra, que escribe preferentemente en castelán e nalgún caso, como foi este, en galego. Riestra referíase sobre todo ao estilo, á proposta literaria, pero eu penso tamén que algunhas cousas que se poden dicir nos libros en galego non se poden dicir da mesma forma no español de España.

Aquel que escribe en galego debería intentar camiñar só, ao contrario do que di o famoso lema dun club de fútbol inglés, sen obsesionarse coa busca de lectores en Cuenca ou en Madrid. Hai un público galego amplo ao que aínda non chegamos. Ese é o verdadeiro problema, pero sen dúbida merece outro artigo.