Premio Nacional de Literatura, espello deformado

César Lorenzo Gil.

Ledicia Costas sumouse á lista de autoras en galego que conseguen o Premio Nacional de Literatura nalgunha das súas modalidades. O premio, cunha dotación de 20.000 euros, consagra un dos mellores libros do 2014, Escarlatina, a cociñeira defunta, obra gañadora do Premio Merlín e que gabo a cada canto e sempre que me deixan.

Hai anos, contábame Suso de Toro durante unha entrevista que o Premio Nacional de Literatura era o desaugadoiro que a cultura española empregaba para evacuar a mala conciencia coas linguas oficiais diferentes ao castelán. El, que o gañou no ano 2003 pola súa obra Trece badaladas, falaba con coñecemento de causa. Nos últimos vinte anos, o premio, na modalidade de narrativa, recaeu en dúas obras en éuscaro, unha en catalán e dúas en galego (a de De Toro que nomeabamos e Que me queres amor, de Manuel Rivas, no 1995). En Ensaio, só un vasco e un galego (Xusto Beramendi por De provincia a nación. Historia do nacionalismo galego, 2008), os demais en castelán.

O Premio Nacional de Poesía nas últimas dúas décadas foi menos diverso e só o gañou unha obra en galego por 19 en castelán. O escollido foi Manuel Álvarez Torneiro con Os ángulos da brasa, no 2013. Tamén só un galego conseguiu rachar o monopolio castelán na modalidade de Teatro: Rubén Ruibal con Limpeza de sangue, no 2007.

No eido da Literatura Infantil e Xuvenil é onde maior diversidade se deu historicamente. Desde o 1995 gañárono dúas obras en catalán, unha en éuscaro e catro en galego. Xabier P. Docampo no 1995 por Cando petan na porta pola noite; Fina Casalderrei pol’O misterio dos fillos da Lúa, 1996; Agustín Fernández Paz por O único que queda é o amor (2008) e agora a propia Costas.

Este é o único galardón onde as linguas “españolas” compiten en igualdade, é dicir, o Estado recoñece todas as literaturas en pé de igualdade.

Na serie histórica, antes do 1995, tamén o gañou Alfredo Conde con Xa vai o Griffon no vento (1986), amais dalgúns autores galegos de expresión castelá.

Este é o único galardón onde as linguas “españolas” compiten en igualdade, é dicir, o Estado recoñece todas as literaturas en pé de igualdade, non como nos demais premios, desde o Cervantes ao Premio da Crítica, que ou ben ignoran os outros idiomas ou crean categorías específicas que na práctica estruturan o campo cultural nun mapa onde queda definido o que é centro e o que é periferia.

Dependencia

A obtención do premio por parte de Costas puxo de manifesto o mecanismo de difusión e prestixio dos libros escritos en galego. A pesar de ter gañado o Merlín e de estar en todas as listas de máis vendidas por este ou outros títulos, foi necesario este recoñecemento para gañar titulares na prensa, entrevistas na radio e mencións nas televisións. Quedou claro tras o premio que a axenda informativa cultural de Galicia non é autónoma senón que responde unicamente aos estímulos chegados desde Madrid. É evidente o contraste cos medios estatais, que non lle dan ningunha atención a este premio, en calquera das súas modalidades, salvo que interveñan factores extraliterarios. Por exemplo, ignorouse completamente o gañador en Narrativa, Ignacio Martínez de Pisón, ao tempo que se falou moito do de Poesía, Luis Alberto de Cuenca, un magnífico poeta que, ademais, foi secretario de Estado de Cultura e director da Biblioteca Nacional en tempos da presidencia de José María Aznar. Foron os seus evidentes lazos co PP os que motivaron a atención sobre o premio, non os seus numerosos méritos artísticos.

Ledicia Costas recibiu a atención da prensa galega pero non da estatal.

A mala conciencia da que me falaba De Toro remata coa entrega do cheque. A literatura galega non interesa en Madrid. Está farto de explicalo o editor de Pulp Books, Moisés Barcia, cuxo selo, especializado en traducir ao castelán autores contemporáneos do noso país, apenas consegue altofalantes no ecosistema xornalístico da capital española. Un dos últimos casos de triunfo nesa implacable guerra de guerrillas vívese tras a creación de Mar Maior, o selo que traduce ao castelán o fondo galego de Galaxia. Por exemplo, hai poucas semanas conseguiron dez valiosos minutos no máis importante espazo dedicado aos libros de Radio Nacional: “La estación azul”, na que a pesar de destacar a novidade da tradución ao español d‘A esmorga, de Eduardo Blanco Amor, trataron a obra como orixinal en galego e glosaron a vida do autor como un autor “bilingüe pero fundamental na historia das letras galegas”.

Os movementos da prensa galega tras uns ou outros premios explican moi ben a incapacidade histórica da cultura galega de ser autónoma, de crear espazos de referencia propios, de rachar o seguidismo estatal na confección da axenda informativa. Neste caso falamos de cultura pero a dependencia dáse en todos os demais temas. Non existe un marco galego e incluso en casos coma o de Costas, pesou máis que fose viguesa ca galega. Só hai que comparar a “mancha” que a noticia do galardón obtivo nos medios vigueses e no resto de localidades con medios propios.

Eses medios, de obediencia dependente, devólvennos unha imaxe deformada de nós mesmos. Véñennos dicir que só valemos en canto se nos valore fóra. E como apenas hai mecanismos para que Madrid valore a cultura galega, ao final a canonización, como explica Rexina Vega, faise só cando os nosos escritores aceptan formar parte dun sistema cultural alleo, o español. Domingos Villar, por dar un nome, é recoñecido como escritor de éxito comercial non tanto polas súas excelentes vendas en galego senón porque vén recomendado de fóra grazas á tradución ao castelán.

Nacional español; non nacional galego

E sufrimos doutra incapacidade, a de fixar os nosos propios referentes culturais a través de institucións propias, incluídos os medios de comunicación. Tomemos dous exemplos sen saírmos dos Premios Nacionais. Cando no 2010, o daquela conselleiro de Cultura, Roberto Varela, cualificou a cultura galega de “ensimesmada e acomplexada”, un grupo de autores publicou un manifesto de repulsa. Que tiñan en común? Todos eles foran premios nacionais.

Foi Varela tamén o encargado de eliminar os Premios Nacionais da Cultura Galega, instituídos durante a presidencia de Emilio Pérez Touriño pola conselleira de Cultura, a nacionalista Ánxela Bugallo. O PP substituíu estes galardóns, que contrapuñan o adxectivo nacional galego ao nacional español, por uns premios sen dotación económica que ano tras ano algún dos recoñecidos rexeita. Este ano foi a Coordinadora de Normalización Lingüística. O máis famoso rexeitamento foi o de Agustín Fernández Paz. Recordemos que o Premio Nacional do Ministerio de Cultura ten un dote de 20.000 euros. O duplo do Premio Merlín fronte a nada.

O Premio Nacional está dotado con 20.000 euros; o da Xunta non ten gratificación económica.

A contraposición entre os adxectivos nacionais neste caso non é un tema menor. A idiosincrasia oficial española leva máis ou menos dous séculos configurándose ao redor dun falso Estado-Nación cuxo pegamento é o idioma común. Unha liña heterodoxo do nacionalismo español sitúa as outras linguas como patrimonio (menor) do Estado, culturas subordinadas que a través de acenos simbólicos e escasos poden de cando en vez participar no curro central, onde realmente importa. No caso do Premio “Nacional” (agora xa o podo poñer entre aspas), o aceno remata aí. En Galicia non. Que pasará en Euskadi ou Catalunya, onde si teñen unha sólida base de recoñecementos nacionais, de seu?