Ramón Caride: “Se fose estadounidense escribiría series de televisión”

César Lorenzo Gil.

Ramón Caride Ogando (Cea, 1957) é un dos veteranos incombustibles da literatura galega. A pesar de que stes días presenta Flash-Black 13 (Urco), escolma de relatos fantásticos xa publicados, até agora repartidos en diferentes volumes, nesta entrevista fálanos do seu próximo proxecto, das ganas que ten de seguir a crear.

É noticia ver un autor coma vostede, consagrado, habitual nas grandes editoras, publicando nun selo pequeño e relativamente novo como Urco. Teño entendido que foi vostede quen lle ofreceu á editorial o proxecto Flash-Black 13.

Certo. Son lector e comprador de Urco, unha editorial que me parece moi interesante, un proxecto de autoxestión, cunha imprenta propia, cunha filosofía orixinal nas letras galegas: achegar o libro aos novos; que non renuncia á súa identidade un tanto freaky, leais ao idioma galego. A miña simpatía con eles ten a ver tamén coa miña propia vivencia. No Ourense da década do 1980 eu curtinme como veterano do activismo cultural. Paréceme de seu que este libro, que entra dentro dos seus temas centrais: a literatura fantástica e a ciencia ficción, apareza nas súas coleccións.

Nos últimos tempos, aparecen moitas actualizacións de obras súas. Xerais publicou hai un ano xusto unha nova versión d’O sangue dos camiños e no 2012 unha antoloxía do seu relato policial no volume Sarou/Louzós. Pronto reeditará O frío azul… Está vostede a facer balanzo? Non vai escribir cousas novas?

Vou, vou. Teño novos proxectos enriba da mesa. Iso non quita que sempre sexa necesario ordenar a propia produción. Dos casos que sinalas, case sempre esas actualizacións nacen dunha necesidade de editar e corrixir textos que por unha ou outra razón non se publicaron co nivel de calidade que eu quería. Son un escritor “de fondo”, necesito moito tempo para acabar os meus proxectos literarios. Ás veces, coma cando gañas un premio, os prazos entre a finalización da escrita e a publicación, acúrtanse demasiado; o resultado non me satisfai. A min gústame o diálogo co editor, gústame que os meus editores me poñan problemas, que me obriguen a reflexionar sobre o texto.

O máis común é que os autores protesten polo contrario. Negocian cada coma.

Hai, desde o meu punto de vista, escritores que pensan iso porque len pouco. Daquela encontran unha idea que consideran moi orixinal e pensan que descubriron o nunca visto. E resulta que o tema xa foi tratado non sei cantas veces. A figura do autor está un tanto sublimada. Calquera texto mellora cunha boa ración de lecturas externas. Hoxe, as editoriais viven tempos difíciles e xa non teñen lectores externos que valoren os orixinais pero con todos os problemas, a figura do editor de textos é esencial. O escritor está demasiado enchoupado na súa historia, necesita unha ollada de fóra. A min, esas olladas axúdanme moito porque recoñezo que en determinadas fases do proceso non consigo esa distancia imprescindible do que estou construíndo.

A figura do autor está un tanto sublimada. Calquera texto mellora cunha boa ración de lecturas externas.

Volvendo a Flash-Black 13, como foi o proceso de escolma dos textos?

Tiña claro que debían ser trece relatos e que un deles non pertencese ao xénero fantástico. Así quedaba patente o simbolismo (tan querido tamén polos editores de Urco) de cinxirse ao número maldito e meter un “intruso”, neste caso un relato claramente realista, “Foto Shock”. En canto ao tema, a idea é que fosen aqueles que compartisen un afastamento o maior posible do real, onde primase o imaxinario, o sobrenatural…

Pode ser un paradoxo mais nesa busca do irreal, na súa obra ten moita importancia a ciencia, supostamente baseada no real, no empírico. No seu caso a relación é evidente, non sei se porque é profesor de Ciencias.

Coido que iso ten a ver con dúas variables. Por unha banda, para a xente do común, a ciencia pasou a ser coma un dogma, tan impenetrable coma a relixión. Ás veces incluso se confunden coma cando falamos do cancro coma dunha maldición bíblica ou dicimos que algo queda “nas mans” da ciencia, así en abstracto.

E pola outra, hoxe en día os cambios máis profundos, tamén os máis inquietantes, teñen a ver con cambios na tecnoloxía e no coñecemento científico. As mudanzas que determinan o lugar do ser humano no mundo veñen dadas polas ferramentas que empregamos. Pensemos en como cambiou o comportamento social a xeneralización da píldora anticonceptiva. Ou en como afectou no noso día a día a chegada do teléfono móbil. A maneira de entender o liderado, por exemplo, do noso tempo, hai que relacionalo obrigatoriamente coa televisión. Se non, como sería posible que escollesen un deportista como Pau Gasol para un congreso internacional de líderes de opinión?

O problema é que cando aprendemos algo como un dogma, deixamos de ser críticos e poden coarnos moitas mentiras visadas como científicas.

Iso está a pasar, tanto nas ciencias denominadas empíricas, é dicir as que dependen da experimentación na realidade, coma noutras ramas académicas, principalmente na Economía. O principal problema é que a investigación custa diñeiro e o que inviste ese diñeiro procura rendibilidade. A ciencia, coma calquera produto humano, está sometido á ideoloxía. Cando un economista explica os datos é subxectivo, subliña aqueles que responden aos intereses que o moven. Esta contaminación entre información e opinión vese aínda máis claramente na prensa pero afecta todas as áreas, polo que debemos estar atentos.

Recentemente, entrevistei o editor deste seu libro, David Cortizo, quen contaba que hoxe en día contrasta o vigor da literatura fantástica fronte a certa decadencia da ciencia-ficción. El falaba de que nun mundo no que a realidade vai máis rápido ca a imaxinación era difícil escribir historias deste xénero con calidade. Que opina vostede?

Coido que a razón hai que buscala máis no distanciamento entre as persoas que escriben e a ciencia. Entre os perfís das persoas que se dedican á literatura quizais hai máis preocupación polas humanidades, seguramente pola súa propia formación e polas referencias, que historicamente, sen dúbida, son maioritarias en temas de “letras”, para enténdermonos. E esta situación hoxe en día faise moito máis curiosa porque non hai unha relación lóxica entre a omnipresenza da ciencia na vida real e o seu traslado ao campo simbólico da literatura. Pero claro, se os escritores non teñen formación axeitada para falar de ciencia dun xeito verosímil, pois desisten. Se eu teño que inventar nunha novela o proceso de nacemento dun planeta, poñamos por caso, necesito coñecementos específicos e relativamente profundos sobre Física ou Bioloxía.

Esta tempada, anda a miña filla a ler Un feliz mundo novo (Xerais), de Aldous Huxley. Persoalmente, coido que unha das razóns de que a novela, escrita no 1932, siga hoxe tendo esa vixencia, esa forza, é que o seu autor proviña dunha familia de prestixiosos científicos, entre eles o seu avó Thomas Henry Huxley, un dos investigadores das teorías da evolución que comandou Charles Darwin.

As políticas educativas neoliberais consideran que as humanidades estorban.

Ese pensamento é un paso máis no erro que supuxo diferenciar tanto os camiños educativos entre ciencias e letras. Considerar que só paga a pena aquilo supostamente útil para encontrar traballo é prexudicial para ampliar a mente. Hoxe hai enxeñeiros que se gradúan sen teren estudado nunca nada de Filosofía. Isto é aberrante: unha educación baseada no produtivismo empobrece a capacidade da persoa de resolver problemas. Temos un sistema escolar desfasado. Deberíase deseñar un modelo que posibilitase que o mestre lle ensinase ao alumno a pensar a maneira de como facer cousas non porque si senón porque sexa a mellor opción.

Agora que vostede fala do ensino, como autor de ampla traxectoria e grande éxito na escrita para a infancia e a adolescencia, que opina do nivel de lectura e de certas eivas na escolla de lecturas escolares. Autores como Xabier P. Docampo critican certa incultura dos profesores.

A escola acaba por pagar todos os erros da sociedade. O hábito da lectura ten que partir tamén das propias familias. Non é normal que en casas nas que non entra un libro para adultos en anos logo haxa queixas porque os nenos non len nada. No noso tempo, o sistema educativo non ten tanta influencia na configuración social coma algúns pensan. Temos o caso do idioma: no instituto de Cambados no que son profesor desde hai unha chea de anos, a evolución do número de clases impartidas en galego evolucionou favorablemente, en cambio, a lingua vehicular dos alumnos hoxe é maioritariamente o castelán, cousa que non pasaba cando non había tantas clases dadas en galego.

Outra cousa é a escolla de lecturas obrigatorias. Aí preséntase un dilema. Non parece normal que os rapaces marchen do ensino medio sen coñeceren obras chave como A esmorga (Galaxia), de Eduardo Blanco Amor ou O crepúsculo e as formigas (Xerais), de Xosé Luís Méndez Ferrín. Mais tampouco sería saudable que os rapaces acaben por odiar determinadas lecturas que se lles fan costa arriba xa que talvez sería mellor que máis adiante as descubran por si mesmos. Na miña opinión, o ideal sería encontrar un punto de equilibrio entre literatura canónica e literatura popular e tirar das costas da escola toda a responsabilidade sobre os índices de hábito de lectura. Sería máis xusto e máis efectivo repartir as cargas entre máis axentes sociais.

Hoxe en día os cambios máis profundos, tamén os máis inquietantes, teñen a ver con cambios na tecnoloxía e no coñecemento científico. Reparemos no  impacto da píldora anticonceptiva ou o teléfono móbil.

Vostede defende e cultiva os xéneros literarios populares, os que buscan entreter: novela policial, fantástica… Mais a día de hoxe a audiencia deses contidos non está algo afastada dos libros? Non compiten polo mesmo público que o cinema, os videoxogos ou as series de televisión?

Se eu fose estadounidense, escribiría series de televisión. O que pasa é que en Galicia temos un gran déficit de formatos de expresión, especificamente os audiovisuais. Sempre digo que se a literatura popular feita en galego, a que se escribe para chegar a públicos habitualmente non compradores de libros no noso idioma, tamén fracasa na conquista do público é porque utiliza formatos desfasados. Esa narrativa non é patrimonio do libro, debería existir noutras formas, noutras canles. Non é lóxico que teñamos un canal de televisión propio, público, que emite en galego, e case non se fagan series pensadas para a xente nova. Na última edición da revista Tempos Novos publícase un traballo moi interesante sobre as series da Galega. O PP intentou desde o primeiro día rematar coa serie Matalobos,a pesar de que conseguía boas cifras de audiencia. Por que? Porque non encaixa nun sistema de valores que unicamente busca a satisfacción das capas de maior idade de Galicia. De aí que se espreman os formatos decimonónicos, antiquísimos de Padre Casares ou Pazo de familia. Paréceme unha pésima idea afastar o público novo da TVG a mantenta.

En canto ao debate de se a literatura de xénero, a popular, ten vixencia, coido que a pesar de todo, si. A literatura segue a ser a base de todos eses contidos. As ideas prenden mellor sobre o papel; o ideal sería que logo outros as retomen e as adapten a outras linguaxes.

“Unha boa novela é aquela que consegue a intensidade do relato”

En anteriores entrevistas, vostede tenme comentado que como escritor foxe da metaliteratura, que prefire falar da vida real ou da vida irreal pero da vida, non das angustias da creación.

Antes que nada son un lector lúdico e como escritor quero reconciliarme con esa faceta tan necesaria na nosa literatura. Gústanme máis os creadores que buscan constantemente novos universos, que se apropian de diferentes atmosferas ca aqueles que sempre escriben sobre o mesmo. Facendo un símil cinematográfico, son máis do multifacético Stanley Kubrick ca do obsesivo John Ford. Na expresión gústame que o texto sexa verosímil. Non concibo diálogos entre personaxes a base de palabras en desuso.

Aínda que na súa bibliografía hai moitas novelas, o relato é un dos seus formatos preferidos. Vostede ten reflexionado incluso sobre o proceso creativo. Escoiteino dicir que o ideal do relato curto é que tanto na lectura coma na escritura responda a un acto único, que empeza e acaba sen interrupcións.

É certo. O relato ten que funcionar como unha unidade de redacción e de lectura. Outra característica fundamental é que o relato ten un antes e un despois que non coñecemos, de aí a súa intensidade. O relato é o chispazo da literatura. Ao contrario do que pensan moitos creadores e críticos, para min é a novela a que ten que inspirarse no relato: unha boa novela é aquela que consegue imitar esa intensidade do relato, que se vai sucedendo a base de episodios que conseguen manter o lector preso porque en cada páxina hai esa chispa da que falaba. Para min, o maior pracer da literatura é pórse a escribir un relato, cando sabes que todo o que elucubraches no deseño previo se mestura con ese pouso irracional que non tiñas previsto e queda o resultado sobre o papel: cando sabes que o texto xa está, xa existe.

A visión da crítica ás veces é limitada, néganse a apreciar nada literario en determinados xéneros ou temas.

Vostede é un dos veteranos das letras galegas contemporáneas, cunha ampla obra detrás. Como se sente tratado pola crítica?

Depende. Coido que a xornalística me trata habitualmente ben; a académica penso que se achega á miña obra con preconceptos. En xeral, esa crítica “a longo prazo” tivo unha relación comigo baseada en dous conceptos: un é responsabilidade miña, xa que ao cultivar determinados xéneros que non estaban de moda para a crítica canónica, pois as miñas obras acabaron maltratadas. A visión da crítica ás veces é limitada, néganse a apreciar nada literario en determinados xéneros ou temas. Outro factor ten a ver coas relacións persoais, que eu non cultivo especialmente nese ámbito.

Antes alivioume saber que o seu proxecto literario continúa vivo. Adiánteme algo.

Estou a traballar nun relato longo ambientado na Terra de Montes. É unha obra de clima realista que sucede no apocalíptico verán do 2006, aquel no que arderon tanto os montes. Está rematado, á espera de editor. Tamén aparecerá O frío azul, como comentaches, nunha nova edición en Urco; vai ser unha edición documentada, incluirá un ensaio sobre os feitos históricos dos que se fala no libro que xa fora publicado pero que cumpría incluílo nesta nova edición.

Cónteme das súas lecturas actuais. Que lles recomenda aos lectores de Biosbardia?

Ultimamente lin moita novela policíaca. Principalmente tres autores, a francesa Fred Vargas, o grego Petros Markaris e a Benjamin Black, que é o pseudónimo do irlandés John Banville. Vargas paréceme unha escritora moi orixinal, demostra como facer best-sellers e que todo siga a ser xenuinamente francés. Tamén lin varias novelas gráficas con guion de Alan Moore, moi recomendables A Liga dos Homes Extraordinarios e From Hell.