Reflexións sobre o materialismo poético (e II)

Xesús González Gómez.

No escrito «(a modo de introdución») que inicia o libro, «Algunas aclaraciones necesarias», Julio Monteverde escribe –traducimos–: «A expresión “materialismo poético” non é nova. Se ben xa foi utilizada con anterioridade cando menos por Elizabeth Lenk no seu libro sobre Breton e polo Grupo surrealista de Chicago nos anos sesenta do século pasado, respecto ao desenvolvemento que se lle pretende dar neste libro estaría presente en diferentes textos do Grupo surrealista de Madrid cando menos dende o ano 2001, cando apareceu po texto colectivo “El falso espejo”, publicado no número 11-12 da revista Salamadra». Sen poñérmonos «zoilos», digamos que tal expresión xa a usou o alemán Jean-Paul Richter (1763-1825) na súa Poétique. Introduction a l’esthétique (tal é o título que lle puxeron os tradutores franceses). Para Richter, enfrontado a Schiller e Goethe, o «materialismo poético» é aquel que só procura na imaxe, ou máis ben na copia, a realidade e, xa que logo, se perde en abstraccións vaporosas porque, en verdade, descoñece a realidade. O romántico alemán recoñece a materia, pero quere, como bo romántico, que o espírito a domine, polo que se ben admite (ou quere) que se imite a natureza, esixe que o espiritualismo sexa a alma da imitación. Engadamos unha curiosidade, digamos que para o alemán o «materialismo é aquel que debe responder a preguntas como «cantas persoas hai na sociedade, cantas son virxes, etc.», o que non sei se era unha broma ou coidaba que o materialismo poético era, simplemente, unha cuestión de «datos», de números, etc. Esta concepción de «materialismo poético» atravesou o XIX francés, até a chegada do simbolismo, en certo modo. Curiosamente (?), esta expresión serviu para que a dereita política atacase os poemas de Victor Hugo contra Napoleón III. A acusación de materialismo serviu, ademais, para subliñar que esa clase de «poética» é aquela que imita as clases inferiores da humanidade e usa nos versos os lugares comúns, etc. etc. Acho que, en certo modo, a expresión puido aparecer no XIX francés como reacción da dereita política contra os poetas proletarios. Evidentemente, isto que digo non está demostrado, mais aconsello ler: Jacques Rancière, La nuit des prolétaires. Archives du rêve ouvrier, París, Fayard, 1981.

A expresión ficou obsoleta. Houbo, iso si, intentos de «poética materialista» nos anos 50-60-70 do século pasado. Intentos que é mellor esquecer, pois procedían, ou tiñan como «base» o que Castoriadis denominaba «parvada althusseriana da produción literaria». Por parte dos surrealistas, a expresión, maticemos, o intento dun «materialismo poético», que pouco tiña que ver co que teorizaba Richter, ou o que usaba (sic) a dereita política francesa, apareceu na revista NEON (N‘être rien, Etre tout, Ouvrir l’être / Néant, Oubli, Etre (n.1-3): Naviguer, Eveiller, Occulter / Nacce, Oiseau, Etui (n.4 et 5), sobre todo por parte daqueles surrealistas menos politizados, como Sarane Alexandrian (véxase deste L’Aventure en soi: autobiographie, París, Mercure de France, 1990), un dos directores da revista, que nesa súa autobiografía reivindica o intento dun materialismo poético en Neon. Logo veñen, dentro do surrealismo, os nomes e colectivos que cita Monteverde. Pero, para min, que non entrei moito o tema, que o materialismo poético reivindicado por Monteverde, pouco ten a ver co que até agora se entendía con esa expresión.

Que é, xa que logo, para Julio Monteverde o «materialismo poético», ou que entende como tal? No capítulo titulado precisamente «¿Qué es el materialismo poético?» (p. 87-103) nolo explica. O materialismo poético, di, «podería definirse […] como o intento de reconstrucción de la vida concreta a partir de las relaciones poéticas particulares que se producen en ella». Algo, en suma, demasiado xenérico. (Unha primeira, obxección que se podería pór –en realidade, máis un aviso que unha obxección– é que ese intento de reconstrución da vida concreta a partir das relacións poéticas particulares que se producen na vida de cada individuo, en certo modo xa o reivindicou o cristianismo; non para que os individuos se realizasen na vida, de acordo, nin para que a poesía ocupase un lugar máis ou menos preponderante, pero si para a súa salvación eterna. lembremos que no Evanxeo segundo Xoán, 1, 1, 14 lese: «E a Palabra plantou entre nós a súa tenda, e nos vimos a súa gloria, etc.– a versión española «oficial»׃ é aínda máis clara: «E o Verbo se fixo carne e habitou entre nós». É dicir, se o Verbo –a Palabra– plantou entre nós a súa tenda (habitou entre nós), quen nos pode dicir que a palabra, o verbo, non é a poesía?[1] Claro que o verbo cristián, en primeira e calquera instancia, é «espiritual», en troques, o materialismo poético é material, sempre seguindo a Monteverde, por que «acepta o mundo material». (Non obstante, non o aceptan as relixións (o mundo material), ben que sexa para, digámolo así, «destruílo», ou negalo, ou, os máis intelixentes propagandistas, «superalo»? Tamén é certo, que nas relixións non monoteístas, sobre todo nas relixións amerindias pódese albiscar un certo «materialismo»: véxanse, con todas as luvas postas os libros de Carlos Castaneda: os indios «yaqui» son «materialistas»; materialismo que tamén se pode albiscar n’Os Tarahumara, de Artaud, a quen o noso autor lle colocou un dos máis intelixentes prólogos escritos en linguas ibéricas. Con todo, o «perigo» da relixión continúa a estar aí. Ou, non vou entrar no tema, o perigo é, simplemente, o do «sagrado», e o sagrado pode ser profano e mesmo ateo. Mais se ben existe ese perigo, hai algo que define (sic) o materialismo poético e que toda relixión nega; non só nega, senón que loita denodadamente contra el: a irrupción do desexo.)

Outra das hipóteses intelixentes de Monteverde é a seguinte: «O materialismo poético reúne nun só punto material o desexo e a súa realización a través da liberdade. A forma en que o fai é a poesía entendida como práctica: a poesía por todos os medios. // O obxectivo da poesía por todos os medios é o momento material en que a liberdade e a liberación do ser humano por si mesmo e en si mesmo toman o mando. A poesía por todos os medios maniféstase a través de calquera modo de comportamento concreto […] aquilo que […] lle permite fabricar unha vida de acordo coas súas auténticas aspiracións». Isto, dito así, podía formular diversos problemas que Monteverde supera a continuación coa seguinte hipótese: a superación praxe/poiesis. Tanto unha como outra son «modos de facer do ser humano». Poiesis é creación; praxe é acción. Mais ambas non se poden separar, esa separación, afirma, e estamos de acordo, é artificial (e é artificial porque, como afirmaba F. Schlegel, «unha é a razón, e a mesma en todos, pero ao igual que cada home ten unha natureza e un amor que lle son propios, cada un leva en si a súa propia poesía»): a poesía é, ou debería ser, pois aínda non se conseguiu, acho, acción máis creación. Se se separan, algo se rompe no ser humano: e como hoxe están separadas, os ser humano actual é un ser «roto», un ser dividido, un ser «danado», «eivado», mutilado, que dicía Adorno). O materialismo poético, continúa Monteverde, «nas súas manifestacións, aspira a ser esa síntese destes dous modos de actuar do ser humano, a crear un tipo de acción que supere esta distinción e a conseguinte xerarquía que se estabelece entre eles». Para conseguirmos esa síntese hai que «desvincular a poiesis da súa culminación interesada e exclusiva na esfera separada da representación» e, ao tempo, «desligar a praxe da súa dependencia dunha teoría ideolóxica». Como realizar esa síntese? Quizais mediante a operación hegeliana da Aufhenbug: conservación-asimilación-supresión-elevación a un nivel superior? Porque de momento, nin a poesía, nin a poesía por todos os medios, pasou do papel impreso. É máis, todos aqueles pseudo-poetas que afirman, ou afirmaban, que o seu poema, a súa poesía é un acto, son, ou eran, «literatos» dominados por unha ideoloxía política –ou por unha gran vaidade, Ninguén, até hoxe, a non ser individuos (homes e mulleres) illados se atreveu, como pedía Breton, «a vivir a poesía».

Mais vivir a poesía seméllase en certo xeito, ou en todo, ao materialismo poético. Porque este, como vivir a poesía, «non ten que materializarse na creación dun “estilo de vida”, senón que é, nas súas manifestacións, a vida mesma sen estilo, que aparece e se mostra, que non se define previamente e que de si mesma obtén a soberanía: o materialismo poético como experiencia soberana», dinos Monteverde. Se o materialismo poético é unha experiencia soberana, quere dicir que ten, goza, dunha dialéctica. E a súa dialéctica sería a vía, o camiño, que conduce á unión dos contrarios, xa que as contradicións no materialismo poético desapareceren cando se resolve como «acto concreto». Mais deste materialismo non se pode tirar ningún tipo de filosofía, porque é «unha maneira de vivir» e non unha «forma de explicar o mundo». Aínda sendo unha forma de vivir non é unha «arte de vivir«, xa que, di Julio Monteverde: «non queremos que a nosa vida sexa unha obra de arte» (daquela deixaría de ser vida), e continúa «queremos vivir a nosa vida esencialmente sen ningunha mediación innecesaria». Porque, nestes tempos, a arte, a quen pode interesar? Sobre todo a Arte con maiúscula (talvez só aos «artistas», aos «galeristas», aos «marchantes» e aos museos e centro de artes contemporánea… e aos ministerios e consellarías de cultura, autonómicas ou municipais).

O materialismo poético, ademais, ten un papel na loita contra a dominación. «Mentres se continúe a comprar e a vender á maneira do capital, o individuo pode ser todo o anticapitalista que queira. Ninguén poderá negar, xulgamos, que aí se atopa o nó gordiano da expansión do capitalismo na vida», Ao ser así, que así é, o materialismo poético debe crear, en certo modo, novos rituais, novos modos, quizais novos mitos –e non imos entrar nesta última leria[2]. Tamén afirma Monteverde que «o materialismo poético pretende ser unha concretización directa do anhelo utópico do home, da utopía persoal radicada na desexo», pero tamén a súa practica (do materialismo poético) «crea ese horizonte utópico, vigorízao e multiplícao, aclárao» ao forzar «a aparición da utopía social na mente do individuo» ao tempo que a «idea utópica pasa a se concretar na realidade a través da práctica sistemática do materialismo poético» (acho, con todo que todo isto tamén o intentaron os expresionistas alemáns, o intentan os surrealistas e, confusamente, e perigosamente, os denominados realistas históricos, socialistas ou como se lle guste chamalos, e se non mediante o «materialismo poético» mediante a súa concepción, errada ou non, de ou da poesía). Para acabarmos, nós, porque en realidade o libro acaba cun «Sinfín», especie, nalgúns momentos de poema en prosa (nada de prosa poética, nada de kitsch poético», non en van Monteverde é un excelente poeta) que nos vén dicir que sempre hai que volver empezar. E avisa de que o materialismo poético non ten nada que ver coa verdade: de acordo, mais coidado, porque se poesía non é unha manifestación da verdade, é ideoloxía, é dicir, oculta aos pobos a realidade social, que diría Adorno. De aí que teñamos que volver empezar. Dicía, para acabarmos, cal é a relación entre a poesía por todos os medios e o materialismo poético. Salvando todas as distancias, e noutro plano, «a relación do materialismo poético coa poesía por todos os medios é análoga á do materialismo histórico cos medios de produción». Se o materialismo histórico, o marxismo, nunha palabra, entendía (entende) «que para recuperar a vida do proletariado, entre outras cousas, debía facerse cos medios de produción para póñelos ao seu servizo, o materialismo poético utiliza a poesía por todos os medios para lograr a reapropiación do subtrato pasional da vida cotiá a través da poesía entendida como método de acción particular» [Outra leria, na que non entraremos nestes momentos, sería a de se o importante é a apropiación dos medios de produción ou a inversión das relacións de produción; leria que nos levaría a discutir amplamente a proposición de Monteverde sobre a utilización da poesía por todos os medios por parte do materialismo poético, aínda que, no fondo, poidamos estar de acordo con el.]. E a relación do materialismo poético co surrealismo? Non abonda o surrealismo para abrir as portas á comunicabilidade, para derrubar a grande e densa muralla das convencións, para a integración final do humano na vida? Segundo Monteverde, o materialismo poético é necesario «como sistematización dunha serie de potencialidades que coidamos (re)descubrir e que consideramos necesario explotar a teor dunha situación histórica determinada e das necesidades que descubrimos nela». É, o materialismo poético, «unha exploración colectiva que continúa en marcha». Para uns, «é unha nova expresión da vitalidade do surrealismo». Para outros, «unha nova cristalización da mesma tradición que inspirou o surrealismo» –a única tradición real viva, segundo o surrealista portugués Ernesto Sampaio, tradición que ten como pólos magnéticos, o soño, o amor e a liberdade. Para Monteverde, sen tomar partido (ou si?), «no momento actual da cuestión, uns e outros teñen razón». Nós tomariamos posición polos primeiros, xa que consideramos que o surrealismo, como liberdade, ou, se se prefire a expresión, como utopía de liberdade, continúa a ser un proxecto[3], e acho que a ninguén está permitido tomalo por realizado en ningún dos seus aspectos: continúa a ser unha marcha, unha viaxe que, quizais, nunca teña fin. Que talvez, como o materialismo histórico, nunca alcance a súa meta: non por iso hai que desistir: no camiño encontraremos novas «armas» para intentar realizar o proxecto. De aí que, hoxe por hoxe, tanto o surrealismo, como o materialismo poético só poda actuar mediante o método de guerrilla, de pequenos grupos, ou mediante, en termos gramscianos, a guerra de movementos, non de posicións, mais sempre alerta. Lembremos o que escribiu o tan citado, nestas liñas Adorno, na súa Introdución á socioloxía da música: «Os intentos de quebrar os monopolios mediante a espontaneidade e as realizacións artísticas sen concesións que acabaron sempre por liquidar os artistas en exercicio; poida que o sistema faga excepcións e tolere algunha vez o diferente para conseguir certa alternancia, pero prefire non facer bromas consigo mesmo cando se trata de algo serio». O sistema, o poder, sempre está aí, para neutralizar e, sobre todo, para fagocitar. Pode o surrealismo, pode o materialismo poético salvarnos de tal fagocitación? De momento, axudan a loitar contra ela: de aí que xa nos anos 1930 André Breton demandara a fonda ocultación do surrealismo. Agora só cabe esperar que un dia Julio Monteverde recolla os seus escritos nun volume. Escritos que, como os que conforman Materialismo poético. Aproximación a una práctica, polémicos, lúcidos, non-sentimentais, poéticos, esclarecedores, convincentes e persoais. Escritos nos que, como a primeira parte do presente volume, e tamén na segunda, claro, se expón un agudo entendemento das consecuencia físicas, psicolóxicas, culturais –e, no fondo, económicas– do capitalismo  contemporáneo. Malia todo iso, Julio Monteverde é un optimista e intenta que a súa obra sexa operativa. Conseguirao?

[1] Sobre todo se se é adepto do nominalismo ou do eleatismo.

[2] Sobre a creación de novos mitos… progresistas (por usarmos un adxectivo moi xenérico»), véxanse, Ernst Bloch, Eredità del nostro tempo, Milán, Arnaldo Mondadori Editore, 1992; existe, seica, versión española; e André Breton, «Prolegómenos a un terceiro Manifesto surrealista ou non», in Manifiestos del surrealismo, Madrid, Editorial Guadarrama, 1969, p. 311-326.

[3] Entendendo como proxecto, seguindo a Giulio Carlo Argan, aquilo que se fai no presente pensando para o futuro: é dicir, o proxecto é sempre presente «actuante», contraditorio, dialéctico, etc., por iso no proxecto (na poesía, no surrealismo, no materialismo poético, no materialismo histórico), non pode existir a programación, xa que a programación, continuando co mesmo Argan, é un «pre-ordenamento calculado e case que mecánico, tendendo non xa a preceder ao planeamento como busca de solucións dialécticas ás contradicións que se formulan na sociedade» O planeamento, di Argan. «é aínda un proceso integrado nunha concepción da sociedade como devir histórico; a programación preséntase, en troques, como principio de orde da existencia social. Toda a cultura occidental, a partir da Idade Media, postulou o concepto de historia como estrutura orgánica de toda sociedade baseada nunha finalidade común a todos os seus membros; polo tanto, a idea de historia está vinculada a unha concepción teleolóxica que atopa o seu momento práctico no proxectar. A propia moral non é […] máis que unha orde proxectual que a humanidade dá á súa propia existencia., a programación, pola contra, tira aos individuos e entrega ao poder todas as decisións e eleccións e, como tende tamén á represión violenta de calquera contradición ao sistema, nega á sociedade calquera forma de existencia histórica».