René Crevel e a Revolución de Asturias do 1934

Cen anos de surrealismo

Xesús González Gómez.

Este mes de outubro farase o 90º aniversario da denominada «revolución de Asturias», e en xuño do 2025 os mesmos anos do denominado Congreso Internacional para a Defensa da Cultura, organizado por elementos próximos ao Partido Comunista francés e, sobre todo pola Asociación de Escritores e Artistas Revolucionarios (AEAR) e que se desenvolveu en París do 21 ao 25 de xuño do 1935. Un dos organizadores do congreso foi o surrealista —surrealista até a súa morte, porque nunca foi expulsado do grupo e nunca renegou do surrealismo, todo o contrario— René Crevel, aínda que nun escrito seu aparecido postumamente afirma que abandonou o grupo. Mais hai que afirmar que tal escrito, ou a frase en que di que deixa de pertencer ao grupo, é abondo sospeitoso, sobre todo porque o escrito foi publicado na revista comunista Commune, dirixida por Louis Aragon e outros, e que se saiba, o orixinal non foi publicado en, digamos, facsímile. Non imos, aquí e agora, a «historiar» as bambolinas de tal Congreso. Nin o seu desenvolvemento: onde os anti-stalinistas, ademais de insultados, foron mallados fisicamente nos corredores do edificio onde se celebraban as sesións. Iso pasoulle ao italiano Alfonso Leonetti, compañeiro de Gramsci, Togliatti, Terracini, Tasca e outros en L’Ordine Nuovo e na fundación do Partido comunista italiano. Daquela —cando o congreso— Leonetti fora expulsado había anos do partido italiano por estar próximo ás teses de Trotski. Nin diremos palabra de como se defendeu en voz alta neste congreso o feito de que na URSS había liberdade total de palabra, etc. Ao cabo, na súa maior parte, as conclusións congresuais foron unha defensa das políticas, de toda clase, incluída a literaria, que se estaban a levar na denominada daquela «patria do socialismo».

Os surrealistas debían participar neste Congreso cunha intervención de André Breton, mais días antes de empezar as sesión do tantas vexes xa mencionado Congreso, Breton doulle un par de labazadas a Ilia Ehrenburg, que nun dos seus libros puxera a caldo os surrealistas, non o surrealismo, senón as persoas con opinións que, directamente, eran calumnias. Como o camarada Ehrenbug —que no 1917 era antisoviético e logo converteuse ao sovietismo, sendo unha da voces máis aduladoras do stalinismo— era un dos representantes oficiais da URSS, con Isaac Babel e Boris Pasternak, os organizadores, en contra da opinión de René Crevel, eliminaron a participación surrealista. Era o día 17 de xuño do 1935. Poucas horas despois, o día 18, René Crevel suicidouse. Deixou unha carta dirixida á súa amiga Tota de la Serna, arxentina de nación, e escribiu unhas poucas letras: «Rogo que me incineren. Noxo».

Non imos, tampouco, falar da «polémica» que houbo a raíz do seu suicidio, Nin no momento do seu enterro: non o incineraron, e a muller do escritor Marcel Jouhandéau (Élise), puxo no corpo do suicida un crucifixo —coma se os suicidas puidesen entrar no reino dos Ceos—. Á parte, Élise culpaba do suicidio a Breton e denominaba a morte de Crevel como un asasinato por parte deste. Os cristiáns, tendencia católica, son incorrixíbeis.

Finalmente, tarde e a rastro, os organizadores do congreso decidiron darlles a voz aos surrealistas, mais Breton non podería falar: foi Éluard quen leu o discurso preparado polo autor de Nadja. Discurso lido a deshora, coas luces do edificio case todas apagadas, a sala case a escuras e baleira, etc. Meses despois, os surrealistas publicaron o manifesto «Do tempo en que os surrealistas tiñan razón», para un dos máis rigorosos e admirábeis panfletos surrealistas de todos os tempos.

Curioso (?) sería constatar que na prensa comunista ou para-comunista: Commune, L’Humanité, etc., se falou do congreso, mais non da intervención (sic) de Éluard, só dicindo desta que o orador atacou a URSS e o pacto franco-soviético que se asinara había pouco e que nunca se levou a termo. Tampouco se falou na devandita prensa das intervencións de Madeleine Paz e outros pedindo a liberdade de Victor Serge, na cadea na URSS, e menos, claro, das malleiras a Leonetti e outros.

Mais hoxe, o que queriamos é lembrar un escrito de Crevel.

Se houbo, en certo xeito, un surrealista atípico, este foi Crevel. Atípico no sentido de que nunca renunciou a escribir novelas, e, ademais, era homosexual, cousa mal vista pola maioría dos membros do grupo. Por outra parte, tamén tratou escritores que nada tiñan de revolucionarios, mais que eran amigos seus, como o citado Jouhandéau e outros. E movíase como peixe na auga nos ambientes aristocráticos, etc.

De Crevel están traducidos ao español: Dali o el anti-oscurantismo (Olañeta), e as novelas: Desvíos (Nadir), Mi cuerpo y yo (Arena libros), La muerte difícil (El Paseo) e ¿Estais locos? (Cabaret Voltaire); en portugués só coñezo dous títulos: O meu corpo e eu (Hiena) e As filhas do vento (&Etc.), sendo este segundo volume unha recompilación (pequena) de diversos escritos seus, o que dá título ao libro dedicado ás irmás Brontë. Dentro duns meses, seica, publicarase en Madrid un libro con diversos escritos (non-ficción) de Crevel.

Malia estas publicación, non se pode dicir que sexa Crevel un escritor coñecido alén dos círculos surrealistas ou surrealizantes e dos estudosos do surrealismo e os seus arredores. Tamén, agora, seica, se quere inscribir a súa escrita dentro do que se denomina literatura LGTB, o que en certo modo, acho, é algo dubidoso. Non se vai negar que Crevel era homosexual, e que defendía a homosexualidade, e que esta está presente tanto nas súas novelas coma en moitos dos seus escritos ensaísticos e políticos, mais cómpre delimitarmos ben as fronteiras. Un inicio, ou varios, deste intento de delimitar correctamente fronteiras, áchanse nos diversos escritos que conforman o dossier preparado pola revista Masques. Revue des homosexualités, nº 17, primavera de 1983, que contén ademais de escritos de Crevel —e cartas deste a Marcel Johandéau e a Valentine Hugo—, escritos de Édouard Roditi, André Guillard, Gabriel Balin, Michel Carassou, Maxime Alexandre, Dali e outros; o volume da colección Poétes d’aujourd’hui (Seghers, 1964), René Crevel, de Claude Courtot, as biografías de Michel Carassou, René Crevel (Fayard. 1989) e a máis completa —desde o meu punto de vista— de François Buot. Crevel (Fayard, 1991), sen esquecermos os espléndidos limiares de Annie Le Brun («Un palmier rose vif» a L’esprit contre la raison et autres écrits surréalistes (Société Nouvelle des Éditions Pauvert, 1986) e Louis Janover a Le roman cassé et derniers écrits (Société Nouvelle des Éditions Pauvert, 1989)).

Durante o 1934 e os meses que viviu do 1935, René Crevel colaborou a fondo cos comunistas, implicouse na política destes e na política anti-nazi e antifascista, mais tamén asinou o panfleto dos surrealistas, «O planeta sen vida»,  a favor de León Trotski. No 1934 veu a España e Luis Buñuel fixo de cicerone —daquela, o cineasta aragonés abandonara o surrealismo e era militante do Partido Comunista de España—. Crevel mantivo conversas, segundo afirman os seus biógrafos, con Rafael Alberti, José Bergamín, Miguel Hernández, Federico García Lorca —Pablo Neruda en Confieso que he vivido di que el lle fixo de intérprete como meses despois lle faría a Robert Desnos— e mesmo din que chegou a ver a Francisco Largo Caballero, daquela encarcerado De resultas desta viaxe escribiu un artigo-informe para o Comité Thaelmann —presidente do Partido Comunista alemán, arrestado polos nazis no 1933, e asasinado no 1944, no campo de Buchenwald, o 17 de agosto do 1944—. Este escrito foi publicado no nº 5 da revista Pour Thaelmann e recollido  no citado volume Le roman cassé. O orixinal está no fondo de Triztan Tzara da Biblioteca Literaria Jacques Doucet, biblioteca que garda cantidade inmensa de orixinais da literatura francesa do século XX e da que nun tempo Louis Aragon e André Breton foron asesores.

Pero non falemos máis de Crevel, talvez outro día o fagamos. Hoxe, simplemente, como lembranza da revolución de Asturias de 1934, queremos dar unha versión galega do escrito/informe de Crevel dedicado a esta revolución

O OUTUBRO VERMELLO DE ESPAÑA

Desde hai cinco anos, revolución e contra-revolución enfróntanse. Despois da fuxida do rei, cando se proclamou a República, o 14 de abril de 1931, os proletarios da cidade e do campo esperaban que ela lles trouxese a repartición de terras, unha máis curta xornada de traballo, salarios suficientes, escolas e profesores para os seus fillos, liberación das minorías oprimidas —Cataluña e o País Vasco—, a liquidación das ordes relixiosas, a separación de Igrexa e Estado e a supresión da Garda Civil.

Ora, neste país en que máis da metade das terras pertence a unha minoría de 50.000 terratenentes —ou sexa 1/500 da poboación— despois de dous anos de república «democrática», soamente 40.000 hectáreas —ou sexa a seiscentésima parte dos inmensos dominios— foran expropiadas e entregadas a campesiños. A República votara a separación da Igrexa e do Estado, confiscara os bens dos xesuítas e prohibíralles ensinar ás ordes relixiosas. Mentres ela vota estas leis de simple hixiene, permitíalle ao clero e os seus partidarios sabotar a súa aplicación. Alejandro Lerroux, que toda a súa vida alardeara de anticlerical furibundo, de repente inclinábase diante da cruz.

Madrid concedéralle a Cataluña un retrinco de autonomía. Mais as finanzas, as aduanas, e o exército opresor ficaron nas súas mans. Con data do 1 de xaneiro do 1934, o país contaba oficialmente con 610.000 parados. Mais en realidade era millón e medio de homes que estaban sen traballo e, polo tanto, sen medio de subsistencia. No que respecta ás axudas ao paro e aos seguros sociais, a República non fixera nin máis nin mellor ca a ditadura de Primo de Rivera. A modo de remedio da miseria, votara a lei chamada de «Defensa da República» que, de feito, pretendía prohibir todas as folgas. Todas as organizacións obreiras foron axiña entregadas ao arbitrario da autoridade. Moito antes da insurrección asturiana, había preto de 10.800 obreiros e campesiños revolucionarios nas prisións. Grazas a un sistema lectoral antidemocrático, no ano 1934 diversas eleccións consagraran o triunfo dos reaccionarios. Os socialistas son expulsados do poder e substituídos polos radicais tendencia Lerroux. Prevese a devolución aos nobres dalgunhas terras que lles foran expropiadas, a devolución dos seus bens á Igrexa e o restablecemento do seu dereito a ensinar. Amnistíase os ministros e xenerais monárquicos. O prezo do pan medra, o das patacas dobrouse. En febreiro de 1934, os últimos radicais de «esquerda» à la Barrios deben retirarse.

Os campesiños replícanlles ao financeiros, aos curas, aos terratenentes. En febreiro do 1934, sobre un total de 255 inmensas propiedades, conseguen ocupar 164. Vinte e catro aldeas reparten directamente as colleitas dos grandes propietarios. De medo, estes últimos deveñen aínda máis feroces. Unha gran represión castiga duramente os traballadores das cidades e dos campos. A carón do clerical-fascismo de Gil Robles desenvólvese outro fascismo cuxa actividade é en primeiro lugar terrorista. Á súa cabeza está José Antonio Primo de Rivera, digno fillo do ditador de sinistra memoria. Esta rodeado de «pistoleros»[1] e asasinos.

Un terceiro fascismo, este monárquico, ten como xefe a Calvo Sotelo, un antigo ministro da ditadura. Ás provocacións, aos asasinatos, socialistas e comunistas responden mediante a asociación dunha fronte única. Un mitin monstro reúne en Madrid miles e miles de obreiros. O 4 de outubro proclámase a folga xeral. A Revolución estala en Asturias, no País Vasco, en Cataluña.

En Barcelona, por culpa de Companys, só lanzou os seus chamamentos radiofónicos ás armas cando o exército represivo xa conquistara as posicións, a poboación revolucionaria atópase axiña desamparada, pero non está batida, e cando os rexementos españois  desembocan na Rambla, os empregados do comercio e da industria[2] desde as ventás do edificio da súa sede abren fogo intenso sobre as tropas do xeneral Batet. Dispararán até que os canons destrúan o edificio e os enterren baixo os escombros. A pesar do heroísmo da masa laboriosa, despois da capitulación de Companys, a loita vaise circunscribir a Asturias onde, desde o 5 de outubro, a folga xeral era total. Nesta provincia mineira tratábase non dunha manifestación política, por grandiosa que fose, senón da toma do poder. Anos e anos de loita uniron un proletariado que quere, que debe acabar coas súas miserábeis condicións de existencia. Nun mesmo impulso, socialistas anarquistas e comunistas agrúpanse para o combate.

En Oviedo, as clases medias, empregados, pequenos funcionarios, tendeiros únense aos proletarios que, sen fusís e sen baionetas, conseguiron apoderarse da fábrica de armas. Os que só tiñan dinamita nos seus petos para ir asaltar a fábrica de instrumentos de matar, os mineiros de Oviedo, cando foron amos da cidade organizaron nalgúns días a orde social, a orde socialista.

A pesar da febre do momento, o soviet de Oviedo só pensa en protexer os intereses de toda a poboación. Fronte esta actitude hai que opoñer os medios aos que non dubidaron en recorrer os organizadores da desorde capitalista.

Os seus avións, os seus buques de guerra,  bombardean o interior do país e as súas costas. A capital de Asturias é practicamente destruída. O obxectivo da burguesía consiste no exterminio dos mineiros. Os señores de Madrid temen os motíns entre as tropas metropolitanas. Chaman ao Terzo Estranxeiro, rexemento composto de aventureiros, condenados de dereito común e de ex presidiarios, vítimas da explotación do home polo home, mais cuxa degradación se utiliza ordinariamente en Marrocos para sanguinarias tarefas. Soldados indíxenas son tamén traídos de Marrocos. As propias autoridades militares desvelaron a súa vontade de masacre espallando, mediante avións, sobre Oviedo o seguinte folleto: «Todos os danos que vos causaron os bombardeos por ar e polas armas das tropas só son unha mostra do que sufriredes implacabelmente se antes de que amenza non cesastes na rebelión e depuxestes as armas. Pasada esta hora, iremos contra vós até a completa destrución, sen tregua nin perdón».

As tropas gobernamentais mantiveron a súa promesa. Apenas recuperaran a cidade que xa fusilaran 700 traballadores. E estes 700 non son os únicos que deben engadirse á lista de 3.000 persoas que se confesou publicamente que morreran no curso dos bombardeos.

Poderiamos multiplicar os exemplos da barbarie dos mandos. Así, dende a cadea, un lexionario da 5ª bandeira da 10ª compañía, puido escribir que un capitán e un coronel pagaban dez pesetas por cada brazo roto de revolucionario e que facían coser a boca dos prisioneiros con cordel. Velaí o que se chama pacificación de Asturias, da que López Ochoa escribía o 4 de novembro que podía considerarse como acabada. O mesmo pacificador engadía: os «Regulares» (lexión estranxeira) realizaron a súa tarefa e é un tema de novela afirmar que o «terzo de regulares» se entregou á razzia é a pillaxe. Na espera, as tropas de López Ochoa expulsaban mulleres e nenos das súas casas e mediante torturas iniciaban o traballo dunha «xustiza» pronta a resucitar os métodos da Inquisición.

Revolucionarios foron condenados á prisión perpetua; a Garda Civil, despois de martirizar a José Fernández, lanzouno atado de pés e mans a un río onde, por suposto, afogou. Un ruso branco da lexión estranxeira asasinou o xornalista Luis de Sirval no patio da comisaría. Alfredo García, apelado fóra dun café polos gardas de asalto, recibiu unha bala de revólver nas costas. «Delito de fuga», dixo a prensa reaccionaria. Poderíase continuar durante páxinas e páxinas o relato dunha das máis abominábeis represións das que o mundo capitalista nunca se atreveu a declararse culpábel. Todos os que lle queren poñer fin á sanguenta e lamacenta descomposición do mundo actual, todos os que non aceptan que continúe a asasina inepcia capitalista, todos os que están coas vítimas dos Mussolini, dos Hitler, dos Lerroux, dos Gil Robles, dos Primo de Rivera, todos os que están decididos a non lles deixar a palabra aos verdugos do proletariado e a non permitir xa que a vida sexa cada día un pouco máis imposíbel para millóns de seres humanos que a guerra imperialista xa ameaza, todos estes, digo, non deben contentarse con conceder un pensamento aos heroes da revolucións asturiana. Hoxe máis que nunca, fronte á represión, hai que dicir e repetir sen cesar a admirábel consigna: Proletarios de todo o mundo, unídevos!

Na coordinación constante, na colaboración estreita das masas obreiras do mundo enteiro, na fronte común que, por todas partes coma en Oviedo, debe unir os obreiros da cidade e do campo, empregados, pequenos funcionarios e tendeiros; o impulso que leva os máis esclarecidos dos traballadores intelectuais ao lado dos seus irmáns oprimidos e os levara até a «loita final»; na solidariedade internacional, que é a mellor resposta a todos os crimes e a todas as provocacións do fascismo.

Así, dezasete anos despois  doutro outubro, o outubro vermello de España fica como unha das máis belas promesas feitas á humanidade; como un dos máis seguros garantes que nunca lle deron do seu futuro.

Abril, 1935.

[1] En español no orixinal.

[2] Centre Autonomista de Depenents del Comerç i de la Indústria (CADCI), asociación de empregados que desde a súa fundación até a proclamación da República estivo moi próxima á Lliga Regionalista/Lliga Catalana; no tempo republicano, decantouse cara a Esquerra republicana de Catalunya.