‘Runrún’ e ‘Carnívoras e domésticas’: Poesía na cociña do hospital

Emma Pedreira.

Cada vez préstolle unha maior atención á narrativa escrita por xente que vén da poesía. Será o efecto espello, que sei eu, será por ver por onde respira a nova prosa galega. Saír do estritamente narrativo en termos de gramática do texto e borrar fronteiras tipolóxicas que, no caso de autoras e autores poetas, quedan nun continuum textual transxénero éme do máis apetecible.

No desexo de combinar lecturas e de propoñer continuidades, abro e pecho, unha tras outra, as novas propostas de Ana Varela Runrún (Galaxia, 2024) e de Jorge Rodríguez Durán Carnívoras e Domésticas (Cuarto de inverno, 2024). As dúas obras narrativas, novela a primeira e colección de microtextos a segunda, aparecen despois de poemarios tan diferentes como Onde nacen as hedras (Xerais, 2019) por parte de Varela e COSMO(a)GONÍA (Fetiche, 2021), de mans de Durán.

Ambas os dous textos narrativos foron longamente acariñados durante procesos de elaboración curados por residencias literarias e obradoiros, pouso que se evidencia nun aire purificador e estilo decantado que case transparentan a armazón narrativa e procedemental pero que constrinxe a liberdade do repentismo aínda que tamén, menos mal, a incontención e a présa.

Hai unha asepsia procurada, mesmo cautelosa neste tipo de obras escritas ao abeiro dunha atención e é que evitan collerse os dedos desde o comezo. Nótaselles o rigor, pero tamén esa tensión, como de estar desartellando un explosivo. Ou, se cadra é iso, andar a buscar o punto no que facer estalar un texto no medio dun silencio cruel. En cuestións estilísticas buscan o efectismo a través da combinación do aprendido nas aulas e postas en común e o zugado de experiencias e lecturas e os resultados soan cun eco estrito, case como o alicatado limpo, pulcro, cuadriculado e, por veces, frío, dunha cociña de hospital. Ás veces é o caso, ás veces non o é. A contención pode que sexa un dos grandes males deste tipo de recursos ao transparentarse nas obras ou, polo menos, unha autoesixencia que non permite a distracción da liña central.

Por iso temos aquí dúas obras contidas na extensión e nos recursos, só que a achega poética que paira sobre elas enriquece os lugares comúns, cámbialles a aparencia.

Tanto en Runrún como en Carnívoras e domésticas autora e autor transportaron con certa prudencia a retórica do poético ao narrativo para facela funcionar en dous libros de contido social e corte psicolóxico, nos que a complexidade plástica é para darnos dúas obras diferentes na abordaxe e semellantes na microbioloxía das personaxes. Metaforicamente temos nos dous libros dous perfectos terrarios, se lles queremos chamar así, onde observamos condutas e limitacións nun hábitat predefinido: a actualidade de cidades industriais en proceso de esboroamento económico e a incidencia dese momento e dese lugar sobre as criaturas que as habitan.

Ana Varela (Narón, 1978), lévanos ao norte do norte, a unha Ferrolterra en progresiva desindustralización naval onde dúas irmás, Uxía e Aldara, tratan de sobrevivir ás secuelas da perda dos seus pais e ás violencias do sistema médico e laboral. No percorrido frenético dun día achegámonos a Aldara pensándoa punto central da trama e sen deixar de esvarar cara ao buraco negro da Uxía que debe termar desta irmá desestabilizada por un proceso de perda difícil de asumir que tamén a atinxe a ela. O fráxil equilibrio das dúas irmás dá conta do doadamente rompible que é a mente humana. Non moito menos o corpo. Os coidados e os autocoidados enúncianse como inimigos da realidade social, do tempo dispoñible e dos medios precarios, o que leva as protagonistas a un illamento no que o runrún ao que se refire o título é unha chamada de atención da maquinaria interior do corpo para deterse e sandar nun momento onde a présa é supervivencia.

Formalmente curta e de capítulos regulares, personaxes a definirse pola tensión progresiva e a acción crecente, sorpréndenos unha novela que semella perimetrada ao milímetro para que desde o principio actuemos como ollo, mais un ollo cego de omnisciencia porque os espazos pechados superpostos e os abertos concatenados non nos deixan ir prevendo o que virá, polo que ese runrún, a sensación de tensión e de cabalgada dos acontecementos, o entalamento e certa dor física, vánsenos contaxiando grazas ao fabuloso uso da sinestesia. Como un chicle de sandía pode levar a unha situación e a unha memoria ou definirnos un estado de ánimo forma parte da maxia que a poesía empresta a esta novela curta que lembra nalgúns puntos a rompedora Adiós, María de Xohana Torres.

Carnívoras e domésticas son as plantas que inzan os relatos de Jorge Rodríguez Durán (Vigo, 1993) como elemento de falsa pasividade, pero que tece unha raiceira que comunica os textos aquí e acolá de maneira case imperceptible. Unidades mínimas de acción, tal que microrrelatos os máis deles, a extensión moi breve ou brevísima de moitos dos relatiños fan desta colección de retratos de vida escalabrados un catálogo case que poético das miserias deste mundo noso. Voces masculinas e femininas creando un tapiz humano, animal e vexetal que se desencaixa entre a primeira e a terceira persoa pero vai propoñendo unha cidade (poñamos Vigo, outra das cidades galegas con máis repercusión na literatura de carácter social) típica polo continente, mais atípica polo contido. Se ben o autor tira de contención no descritivo, a forza de metáfora disloca o cotián para convertelo nun esperpento funcional que xoga ás veces co humor e outras coa angustia. A receita do microrrelato como fórmula de insinuación da linguaxe e da concisión do texto para un resultado chocante é aínda algo infrecuente na nosa literatura, non por nada hai unha delgadísima liña que afasta ou xunta moitas veces o microrrelato co poema en prosa.

Non é o caso de Durán que, aínda empregando unha plasticidade poética e unha escaramuza para a resolución de cada texto, amosa un bo facer, ben comportado e pulcro en cada unha das súas personaxes e accións. Vidas cotiás cun pequeno xiro contextual e moitas soidades que engarzan coas soidades acompañadas do Runrún de Ana Varela fan que cada home, cada muller, planta e animal desta colección de desarraigamentos teñan un sabor poético destacable. Desde a compulsiva ladroa de palabras ata a poeta gafe, mais con loureiros, que non ve, pasando por ovellas con gabardina, adestradores de morcegos, a Dama de Ferro Margaret Thatcher ou a mesmísima Lady Di fan un xuntoiro divertido pero que abanea fráxil e constantemente cara ao tráxico como maneira de vertebrar unha realidade común a todas: a arte de fracasar.

A elegancia da prosa de Durán e a limpeza da edición que xunta as belísimas ilustracións de María Montes, tira de nós para a observación dese terrario antes amentado, desa maqueta que axeita tan ben o texto contido para crear a escala con prudencia.

E é a poesía de procedencia de Varela e de Durán quen vertebra esta fraxilidade que corroe ambas as obras, todas esas vidas.

♦ Runrún, de Ana Varela, Galaxia, 2024. 124 páxinas. ♠16,40€

♦ Carnívoras e domésticas, de Jorge Rodríguez Durán, Cuarto de Inverno, 2024. 196 páxinas. ♠16,50€