Sobre unha tradución ao galego de Aimé Césaire
Cen anos de surrealismo
Xesús González Gómez.
Vai xa para setenta e cinco anos que apareceu na revista Volontés (o número de agosto de 1939) a primeira versión de Cahier d’un retour au pays natal, de Aimé Césaire. A revista fundárana, entre outros, Raymond Queneau e Henry Miller, que con Eugene Jolas, Pierre Guéguen, etc., eran membros do comité de redacción. O primeiro director foi George Pelorson, que logo foi propagandista do goberno colaboracionista de Vichy. Despois de 1945, Pelorson adoptou o nome de Georges Belmont, e creou a revista Jours de France (tamén foi tradutor de Henry Miller, Graham Greene, Gandhi e algúns máis). Neste número de agosto de 1939, ademais do poema de Césaire, aparecían escritos de Henry Miller, Leopold Sedar Senghor —quen con Césaire fundara a revista L’Étudiant Noir—, Jacques Audiberti, Jolas… e cinco poetas de lingua española presentados e traducidos por Marguerite Jouve: Pablo Neruda, Octavio Paz, León Felipe, Miguel Otero Silva e César Vallejo.
Esta primeira versión do Cahier d’un retour… foi traducida en 1943 pola cubana Lydia Cabrera e publicada na Habana cun limiar do poeta surrealista Benjamin Péret, e co simple título de Regreso al país natal. (En realidade, estas datas bailan, nunha próxima entrega intentaremos dilucidalas). En 1947, en Nova York, en edición bilingüe editada por Brentano’s foi unha nova edición xa con cambios. Na presentación da versión galega deste longo poema de Césaire (Caderno dun regreso á terra natal, Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2019), o seu tradutor, Miguel Ángel García Fernández, afirma: «Aparece unha nova versión [do Cahier….] ampliada no nº 5 da revista Tropiques —fundada polo propio autor— en abril de 1942 cun limiar do autor titulado “En guise de manifieste littéraire” (A modo de manifesto literario) que será en parte incorporado á edición posterior e que constitúe unha variante da primeira versión». É certo que que no número citado de Tropiques aparece ese «En guise…», é certo que posteriormente foi retocado e incluído na versión seguinte do Cahier…, o que non é certo é que nese número (e ningún outro de Tropiques) se publicase de novo o poema cesairiano… No citado número 5 desta revista, á parte do poema de Césaire (por certo, dedicado a André Breton), apareceron os seguintes escritos: Aristide Maugée: «Aimé Césaire poète»; René Ménil (fundador con Césaire e a muller deste, Suzanne, da revista): «Laissez passer la poèsie…»; Lucie Thesée (outra poeta surrealista negra de pouca obra e completamente descoñecida): «Beau comme…»; René Ménil: «Couleurs d’enfance, couleurs de sang…»; André Breton: «La lanterne sourde»; «Un jeu surréaliste» (o xogo do diálogo); Suzanne Césaire: «Malaise d’une civilisation» (texto magnífico e explosivo)»; Césaire: «Vues sur Mallarmé», e «Que signifie pour nous l’Afrique?», de Léo Frobenius (as 74 páxinas da revista non daban para introducir máis nada).
No mesmo ano en que apareceu en Nova York a edición bilingüe francés-inglés (en 1947, lembrémolo), as parisienses Éditions Bordas dan ao prelo unha nova edición do poema, con algún cambio respecto á edición neoiorquina, con prólogo de André Breton e frontispicio de Wifredo Lam; e en 1956, con prefacio de Pater Guberina (un lingüista croata amigo e compañeiro de estudos de Césaire), as Éditions Presence Africaine publican a que será considerada a versión definitiva do grande poema do martinicano. En realidade, en diversas reedicións posteriores (1960, 1968, 1971, 1983), Césaire retocou o seu poema. É a partir da versión definitiva de 1983 que se fixo a citada versión galega e a catalá de Anna Montero (Quadern d’un retorn al país natal, Pobla de Farnals, Edicions del Buc, 2017). As dúas traducións ao español que —ademais da adiantada de Lydia Cabrera— coñezo, a do poeta chileno Enrique Lihn, publicada en: Aimé Césaire, Poesías, La Habana, Casa de las Américas, 1969; e a do catalán Agustí Bartra: (Cuaderno de un retorno al país natal, México D. F., Editorial Era, 1969), realizáronse a partir da edición de 1956, polo tanto son, en certo xeito, «incompletas». Seica existe unha nova tradución mexicana publicada en Para leer a Aimé Césaire, de José Luis Rivas y Fabienne Bradu (México D.F., Fondo de Cultura Económica, 2008), que supoño feita a partir da edición de 1983[1].
Cando por primeira vez se publicou O Cahier… na revista Volontés, pasou sen pena nin gloria: a menos dun mes iniciaríase a denominada Segunda Guerra Mundial; penso que tanto poetas como lectores e lectoras de poesía, aqueles que puideron ler o poema de Césaire, estaban por outros labores máis, digamos, inquietantes. O verdadeiro coñecemento da poesía do martinicano en Francia iníciase en 1944, cando na revista Fontaine, publicada en Alxeria por Pierre Seghers, no número 35, xaneiro dese ano, dá ao prelo o escrito de Breton —que se incorporaría a diversas edicións do poema: Un gran poeta negro— e tamén o poema de Césaire «Batouque», poema incorporado ao libro máis surrealista do martinicano: Les armes miraculeuses, aínda que talvez se debería afirmar que o verdadeiro coñecemento de Césaire, fóra dos círculos surrealistas e surrealizantes, en Francia iníciase cando a citada publicación por Bordas en 1947 do Cahier… De entón a hoxe, o poema foi traducido a múltiples linguas e está considerado como un dos grandes poemas do século XX, paralelo, por exemplo, a A terra baldía, de Eliot. Nin que dicir ten que a partir do momento en que Césaire milita no Partido Comunista Francés e é deputado á Asemblea Nacional por este partido, a prensa comunista publicítao até a saciedade ao tempo que os intelectuais orgánicos deste partido (de Roger Garaudy e L. Aragon, pasando por outros nomes menores) intentan por todos os medios que Césaire rompa amarras co surrealismo como forma de expresión —eran os tempos duros do realismo socialista (?)— e, evidentemente, os lazos persoais, que, non obstante, cada día ían a menos con Breton e outros[2]. A partir de outubro de 1956, cando envía a súa carta de dimisión ao secretario xeral do partido, Maurice Thorez (a quen, por outra banda, Césaire lle dedicara un poema anos atrás, cando o líder comunista francés cumpría os cincuenta anos —o famoso culto á personalidade tamén se realizaba nos distintos partidos comunistas do mundo enteiro— e cuxa tradución ao galego entregamos ao final: debemos lembrar que durante a súa xeira comunista, Césaire pagou a peaxe e dedicou poemas, non moitos, a eventos e/ou personaxes comunistas e, evidentemente, a obrigada loanza da «patria do socialismo»), diciamos, cando envía a súa carta a Thorez criticando o partido non só por stalinista, senón por non entender, ou non querer entender, nada do problema «racial», á vez que se daba de baixa na devandita institución mirrada case que dende o seu nacemento, a prensa comunista xa non é tan «cariñosa» co autor de Cahier…
Logo viñeron os fillos rebeldes: os crioulos, de Édouard Glissant a Patrich Chamoiseau ou Raphaël Confiant, autor este dun libro, Aimé Césaire, une traversée paradoxal du siècle (París, Stock, 1993), un retrato ao vitríolo, e ás veces inxusto de, Césaire, que mereceu unha réplica de Annie Le Brun: Pour Aimé Césaire (París, Jean-Michel Place 1994). Logo foi (re)descuberto polos decolonialistas, véxase a edición española de «Discurso sobre o colonialismo» e a «Carta a Maurice Thorez» (Aimé Césaire, Discurso sobre el Colonialismo, Tres Cantos, Akal Ediciones, 2006, con escritos de Immanuel Wallerstein, Samir Amin, Ramon Grosfoguel, Nelson Maldonado-Torres e Walter D. Mignolo: con algún destes textos, quen os lea, pódese entrar en transo, polo delirante do que se está a ler: dá a impresión de que o importante non son as loitas económicas, senón as loitas culturais —que tamén son importantes e que nestes momentos a dereita extrema e máis a extrema dereita, neofascista ou non, están a gañar contra a esquerda, moderada ou non—. Mais, no fondo, guste ou non, quen ten o poder económico, desenganémonos, ten o poder cultural… e escarállase de riso co denominado capital simbólico, porque tamén o ten de por si, é dicir, por posuír o verdadeiro poder; e, ademais, o marxismo ficou case que completamente obsoleto e debe ir parar ao lixo da historia. O (re)descubrimento de Césaire por parte dos decolonialistas, cando é atacado polo autores de crioulidade (ben que nestes últimos tempos baixaron o ton e os ataques), creoulle novas e novos lectores ao poeta? Esperemos que si.
Por último, deixando de banda surrealistas e surrealizantes, están os outros. Quen son os outros? Adoitan ser antólogos e amoreadores de datos aos que lle espetan o título de «Historia da literatura…», poñan vostedes a nacionalidade que lles pete. Estes amoreadores adoitan querer dar unha visión global de toda unha literatura ou dun momento (uns anos) desa literatura. Como os departamentos de Literatura das universidades cada día están máis especializados, adoitan reunirse diversos amoreadores (e amoreadoras) de datos e argallan armatostes de centos de páxinas nun formato que para lelo cómpre ter un atril na casa. Se vostedes, por pura curiosidade, lles botan unha ollada a diversos deses volumes que titulan «historia da literatura francesa», dende o inicio até a actualidade, ou so do século XX, procuren o nome de Aimé Césaire. Unha decepción, no 92% dos casos. Por exemplo, no armatoste titulado Historia de la literatura francesa, cuxo editor é Javier del Prado e que está publicado por Cátedra, se procura vostede o nome de Césaire ficara un pouco abraiado ou abraiada, segundo o seu sexo. Como poeta só se di del que non naceu en Francia, e máis nada. Como autor de teatro, cítase unha obra súa: A traxedia do rei Christophe, iso si, en idioma orixinal[3].
Acabemos. Malia non estarmos moi de acordo coa versión galega de Caderno dun retorno á terra natal, recomendamos a súa lectura a quen aínda non lera o gran poema de Aimé Césaire
Maurice THOREZ fala…
Voz de Maurice Thorez o antídoto contra o velenos
da mentira a razón clara contra os posesos
a razón-trono a fraternidade como
o paxaro trono no ceo capitalista opaco
da barbarie dos señores da terra
a voz do pobo forxa tempos os canóns que calan
e a man obreira atrévese a desenredar o polbo
“A terra para quen a traballa. Expropiación dos expropiadores
Sol. Paz. e que importa que haxa ou non no ceo
un paraíso se nos unimos todos para que a terra
non sexa un inferno”. Voz de Gennevilliers
como o cheiro da xesta no solpor na nariz dos cabreiros
oh granadas
en París Nova York Alxer África Seguela Bouafié
ten coidado Capital
coa dozura dos ollos
a noite cae sobre Gennevilliers
hai no río o abaneo dos balandros
na rúa a pedra que se apresura baixo os pasos do pasado
a noite e o poli que se miran dende moi preto
igualmente mudos e encapuchados
a abril que se suicida a lategazos de choiva xeada
oh voz
nós
recollerémonos e tomaremos pola man
todo o que intenta ser
o río a rúa abril
o aceiro o neon que coxea segundo o astro engaiolado
voz grande
todas as derrotas do home en Outubro cambiaron
non máis más chabolas, non máis xeonllos non máis quinqués
ríos de sangue convertéronse en océanos de gloria
non máis montonciños de sal na praia das pálpebras
oh voz onde o fuso da serpe se anoa no bico do secretario
a intermitencia do mal as horas mal numeradas os minutos mal regulados
o absurdo que retrocede
outorgándolle ao dereito o día reconstruído
O COMUNISMO ESTÁ Á ORDE DO DÍA
o comunismo é[4] a orde mesma dos días
o sangue dos mártires —pole a súa luz —Revolución o seu belo verán
e para todos pan e rosas
L’Humanité. 7 de marzo de 1950
Sobre a versión galega de Caderno dun regreso á terra natal, uns apuntamentos e algunha curiosidade
Cando vexo unha nova tradución de Cahier d’un retour au pays natal a algún dos idiomas en que leo, sempre vou, directamente ao segundo verso: Va-t’en, lui disais-je, gueule de flic, gueule de vache para ver como se traduciron estas poucas palabras. Agustí Bartra tradúceas así: «Vete, le decía yo, jeta de polizonte, jeta de vaca». Enrique Lihn: «Ándate, le dije, hocico de policía, hocico de vaca». Anna Montero, na tradución catalá: «Vest-t’en, li deia, cara de poli, cara de guripa» (Guripa, na entrada correspondente no Gran diccionari de la llengua catalana dá o seguinte: «Masculi i femeni col·loquialment. / 1. Guàrdia municipal. 2. Membre de la policia», acho que non é necesario traducir.) Na versión de Lydia Cabrera non aparece este verso, xa que foi incorporado posteriormente por Césaire. No 2007, a zamorana Fundación Sinsonte deu ao prelo esta a tradución de Lydia Cabrera, completada pola investigadora cubana Lourdes Arencibia; as partes traducidas por esta última van en color, polo que lector ou lectora que se achegue a esta versión do poema de Césaire pode descubrir doadamente como era a primitiva versión do Cahier… Arencibia traduce o «verso» de que vimos falando: «Lárgate, le dije, jeta de policía, cara de vaca». Na versión galega de Miguel Ángel García Fernández, o «verso» fica así: «Vaite, díxenlle, fociños de poli, fociños de vaca». Destas cinco versións, a única que acerta de pleno é a catalá. Anna Montero traduce o substantivo vache como guripa. A primeira tradución de Vache é vaca, claro, mais ten, outros significados, e en argot significa policía. Lembremos o berro dos estudantes franceses en maio de 1968: Morte à les vaches!, que, ademais, é parte do título dun libro de contos de Benjamin Péret: Morte à les vaches et au champ d’honneur (cando se publicou a versión castelá deste libriño —Barcelona, Editorial Tusquets, 1976—, o seu tradutor, o poeta peruano Rodolfo Hinostroza, titulouno: Mueran los cabrones y los campos del honor —a censura seguro que non permitiría, daquela, nin polis nin grises— ; a versión portuguesa é máis directa: Morte aos chuis e ao campo da honra, Lisboa, Publicações culturais Engrenagem, 1977, tradutor: Vítor Silva Tavares. Chui —fermosa palabra— significa policía, mais cun sentido, digamos, desprezativo, como vache, aplicada a tal institución e a tales individuos). O substantivo vache, en segundo que contextos significa cousas diferentes; é, para o tradutor ou tradutora, o que se denomina «falso amigo». Falso amigo que de cinco tradutores distintos, só unha, Anna Montero, desenmascarou.
Sobre a versión ao galego de Miguel Ángel García Fernández teriamos moito que dicir, pero non nos imos espraiar. Anotemos, porén, uns pequenos exemplos (avisando que temos máis) que nos parecen saídos de ton: «la plage des songes et l’insensé réveil», que sendo tan fácil non sei porque se traduce: «a Praia dos somos e o incríbel espertar», ou «arpentée nuit et jour d’un sacré soleil vénérien»: «percorrida de noite e de día por un impoñente sol venéreo», cando máis doado sería traducir: «percorrida noite e día por un sagrado sol venéreo»; «Au bout du petit matin, la vie postrée, on ne sait où dépècher ses rêves avortés»:«Ao esmorecer a alba [este si que é, coido, un achado de García Fernández], a vida prostrada, non se sabe cara a onde despachar os seus soños abortados»; xa ao final do poema hai uns versos que din: «et t’enroulant embrasse-moi d’un plus vaste frisson/ embrasse-moi jusqu’au nous furieux/ embrasse, embrasse NOUS», e na versión galega lemos: «En te enroscándote abrázame cun máis vasto arrepío/ abrázame ata nos abrazar furioso/ abraza, ABRACÉMONOS», cando unha tradución literal, achegándose ao sentido orixinal dos versos, sería: «e enroscándote abrázame cun máis vasto estremecemento / abrázame até o nós furioso/ abraza, abraza NOS». Poderiamos aburrir posíbeis lectoras e lectores deste escrito engadindo unhas cantas palabras usadas pola tradutor que son incorrectas: «blando», «calabaza»… Concordancias inexactas: «sangue fresca», palabras case que non usadas por ninguén e que, en certo modo, traizoan o orixinal, cando traduce laid (feos) como laído, que é correcto, mais… Por outra banda, unha serie de notas sería de agradecer, sobre todo aquelas que axudan a identificaren unha serie de personaxes (Fourniol, Brafin, La Mahaudière, etc), e outras que nos dirían o que é ou o que significa tal palabra que non se traduce, como, por exemplo, «balafón», porque a maioría do lectorado galego, por non dicir todo, cando lea «as estrelas máis mortas ca un balafón crebado», preguntarase que é un balafón (instrumento de percusión africano). E, para rematarmos, a derradeira palabra do poema. Nos «versos» pódemos ler. «c’est là que je veux pêcher maintenant la langue / Maléfique de la nuit en son immobile verrition!», García Fernández traduce: «é alí onde agora quero pescar a lingua maléfica da noite na súa / inmóbil viración!». Supoño que «viración» deriva do verbo virar, polo que pode significar, máis ou menos, xiro ou movemento. Bartra traduce verrition como vidriación e Lihn como cristalización (o mesmo que Lydia Cabrera –Lourdes Arencibia, no posfacio á citada edición zamorana da tradución de Cabrera, acusa a Linh de «bordar» sobre a tradución de cubana–, dando por suposto que verrition é unha palabra inventada por Césaire a partir de verre: vidro, vaso, copa, etc. A tradutora catalá cóidase en saúde e mantén na tradución o termo orixinal, ao que lle engade unha nota explicativa. Misteriosa e enigmática é a palabra usada por Césaire e, polo tanto, quen lle interese o tema, na rede hai diversos e interesantes traballos sobre o tema. Con todo, digamos, malia que a palabra non existe en galego, García Fernández, creando viración (que si existe en castelán e que segundo a Real Academia Española é sinónimo de vibración), achégase máis que Lihn e Bartra ao que podía ser o sentido de verrition, que, con todo, continúa a ser un misterio e leva de cabeza a comentaristas do poema.
A respecto da tradución de Lydia Cabrera, os estudosos non acaban por pórse de acordo. Uns dan a publicación en 1943 e outros en 1945. Digamos que no número 6-7, febreiro de 1943, páxinas 60, pódese ler:
CAHIER D’UN RETOUR AU PAYS NATAL
Cuba. – Acabamos de recibir de Cuba a publicación do poema de Aimé Césaire: Cahier d’un retour au pays natal traducido ao español por Lydia Cabrera, ilustrado por Wifredo Lam e precedido dun prefacio de Benjamin Péret do que reproducimos un fragmento».
Dos catro parágrafos de que consta o prefacio de Péret, Tropiques reproduce só os tres primeiros, o cuarto era imposíbel publicalo debido á censura, lembremos que Francia, xa que logo Martinica, Guadalupe e outras posesións (sic) francesas, estaban baixo a férula do mariscal Pétain, é dicir, dos aliados dos nazis. Este terceiro parágrafo di o seguinte: «é marabilloso, entusiasta e altamente reconfortante que este ano de 1942, (un ano máis de miseria e abxección), cando todos os poetas e artistas de Europa se afogan asfixiados baixo os bigotes —baixo o bigote branco de Vichy [o do mariscal Pétain] que tan ben sabe encerar as botas; o bigote no buraco de bala Berchtesgaden [é dicir, o de Hitler], etc—, que un poeta faga oír dende América o seu berro único a perforar a opacidade dunha noite de bombas e de pelotóns de execución».
Do limiar da versión galega do poema de Césaire tradúcese o primeiro parágrafo do texto de Péret, nunha versión, penso, non moi correcta, pois García Fernández traduce, por exemplo: «que se traga aos homes e á súa maquinaria como as flores aos insectos temerarios», a frase que di en francés[5]: «que avale les hommes et leurs machines como les fleurs les insectes téméraires» —tendo en conta que nas obras completas do poeta surrealista este texto aparece en francés, mais traducido do castelán, por non teren os coidadores da obra o texto en francés—, dá a impresión de que o tradutor ao galego destas liñas fíxoo desde a versión castelá, cousa que me parece correcta, pero limitouse a pór en galego as palabras e máis nada. Ben, non palabra a palabra, toma unha liberdade que segundo se lea pode estragar o sentido que lle quería dar Péret: A maquinaria do home non son as máquinas, en primeira instancia. Por outra parte, a preposición a sobra as tres veces que é usada nesa pequena frase. Ademais, xa na introdución —deixando fóra erratas— dá a impresión de que García Fernández non domina moito nin o léxico nin a sintaxe galegas: lemos, por exemplo, e sen sermos exhaustivo: «interés» por interese, «sencillo», «tentamos tanto vós coma eu», «na que o poeta exprésase», «línea» (logo aparece liña), «cautivado», «na que o poeta exprésase en primeira persoa», etc.
Mais vaiamos ao que iamos. Segundo se pode deducir do «solto» de Tropiques, a versión de Lydia Cabrera apareceu en 1943, na Habana. Lourdes Arencibia, no posfacio á edición de Sinsonte afirma (non traducimos). «Lydia [Cabrera] aborda y recrea en español el discurso del Cuaderno sólo en la versión original de 1936 (?) [lembremos que se publicou por vez primeira en 1939] en una rarísima y hoy inencontrable edición dada a la estampa en la Habana en 1945 [as cursivas son nosas, XGG], por Molina y Compañía con prefacio de Benjamin Péret e ilustraciones de Wifredo Lam» (páxina 79). Máis adiante, ao reproducir un fragmento do prefacio de Péret, ao final ponlle unha nota, a 2, páxina 85; nota que transcribimos sen traducir: «Benjamin Péret. Prefacio a Retorno al país natal de Aimé Césaire. Traducción de Lydia Cabrera. Ilustraciones de Wifredo Lam, La Habana, Molina y Campos edts. Colección de textos poéticos, ejemplar nº 103, 1963» [as cursivas continúan a ser nosas]. Malia que 1963 poida ser un erro, penso que as contradicións entre uns e outros son claras. Nas edicións de Presence Africaine, na enumeración das diversas versións do Cahier…, dan para a tradución de Lydia Cabrera os mesmos datos que Lourdes Arencibia, agás o ano: 1943, o mesmo que o do solto de Tropiques.
Thomas H. Hale, na «Bibliografía comentada» (de Césaire), da que dabamos noticia na anterior entrega, ao comentar as diversas edicións e traducións a outros idiomas do Cahier…, reproduce o solto de Tropiques que demos máis atrás e engade: «á parte deste anuncio e o texto eloxioso de Péret, non atopamos ningún vestixio desta tradución». Gisela Pliego Eguiluz, no seu ensaio: «La versión definitiva del Cahier d’un retour au pays natal (1956) de Aimé Césaire y sus traducciones mexicanas: un análisis bermaniano», publicado en TRANS. Revista de traductología (Universidade de Málaga), nº 266, decembro 2022, na nota 2 di o seguinte: «Cabe salientar que atopei unha discrepancia entre diferentes estudosos da obra de Césaire con respecto a esta data. Delas (2017: 93)[6] propón, que a data de publicación foi 1946; Laforgue (2012: 134)[7] e Arnold (2014: 203)[8], 1943; e, finalmente, O’Neill (2019: 92)[9] Gil (2011: 40)[10] mencionan que foi en 1942 cando se publicou a tradución. De acordo coas observacións de Laforgue e Arnold, o máis probábel é que o volume se preparara e traducira a finais de 1942 e que fose publicado nos primeiros meses do ano seguinte».
A esta curiosidade non sabía se colocarlle ou non o título «Como facer unha casa cun gran de area» ou «Como encher páxinas a discutir sobre o sexo dos anxos», cando a o solto de Tropiques era abondo claro ou, simplemente, rematar escribindo aquilo de «sobran comentarios».
[1] Para unha relación polo miúdo das edicións de Cahier dun retour…, cfr.: Hale, T. A. (1978). «Aimé Césaire: Bibliographie commentée». Études françaises, 14(3-4), 221–498. https://www.erudit.org/en/journals/etudfr/1978-v14-n3-4-etudfr1688/036673ar/.
[2] Sobre o tema, véxase Jean-Claude Blachère: «Breton et Césaire, flux et reflux d’une amitié», Europe. Revue littéraire mensuel, nº 832-833, agosto-setembro, 1998, p. 146-159.
[3] Javier del Prado (Ed.), Historia de la literatura francesa, Madrid, Cátedra, 2009 (a segunda edición). Non sei se existen novas edicións deste armatoste e non sei se o responsábel da parte dedicada á poesía francesa do século XX, José Ignacio Velázquez Ezquerra, arranxou tal esquecemento. Por outra parte, alguén que non coñeza este volume pode pensar que Velázquez Ezquerra non fala de Césaire por pertencer a unha colonia francesa, mais non é así, xa que si se espraia un pouco sobre Leopold Sedar Senhgor, que era senegalés. O mesmo (non aparecer case nada o nome de Césaire) acontece en Literatura francesa del siglo XX, de Francisco González Fermández e José Mª Fernandez Cardo, publicada por Sintesis no 2006… e parei de mirar.
[4] Lembremos que ser e estar en francés son un único verbo: être.
[5] Benjamin Péret, 0euvres complètes. tome 7, París, Librairie José Corti, 1995, p. 67.
[6] Infrutuosamente, lectora ou lector que busque o título do libro de Delas na bibliografía, levara unha decepción: non aparece. Lapso, supomos, da autora. Con todo, supomos que se refire a Tombeau por Aimé Césaire, coordinado por Daniel Delas e publicado no 2017 polas londrinas Éditions Aden.
[7] Laforgue, P. (2012). «Le Cahier d’un retour au pays natale de 1939 à 1947 (de l’édition Volontés à l’édition Bordas): étude de génétique césairienne». Études françaises, 48(1), 131-179. https://www.erudit.org/en/journals/etudfr/2012-v48-n1-etudfr0327/1012898ar/
[8] Arnold, A. J. (2014). «De l’importance d’une édition génétique de l’oeuvre de Césaire». Genesis, 39, 201-208. https://doi.org/10.4000/genesis.1410.
[9] Con O’Neill acontece o mesmo que con Delas.
[10] Gil, A. (2011). «Bridging the middle passage: The textual (r)evolution of Césaire’s Cahier d’un retour au pays natal». Canadian Review of Comparative Literature, 38(1), 40-56. https://hcommons.org/deposits/item/mla:65/