Somos fillos de Foucault sen sabelo
Manuel Veiga Taboada.
O meu amigo o editor e xornalista Xan Carballa animoume hai poucos días a reler as conversas de Ramón Chao con Alejo Carpentier. Poucas veces releo un libro porque sempre me parece que son moitas as cousas novas que aínda me quedan por descubrir, pero neste caso fixen unha excepción. Lembraba que ese libro era unha sorte de compendio da cultura do século XX, un libro por certo moi apto para que o lesen os alumnos de bacharelato, como base para a súa formación humanística.
O cubano Carpentier era un gran coñecedor da cultura europea, pero tamén un importante americanista e un destacado musicólogo. A súa transparente exposición aparece sempre nutrida por unha enorme memoria. Estamos, sen dúbida, ante un autor ilustrado e, en tempos de cambio e descomposición coma estes, non hai como servirse dos ilustrados para poñer unha pouca de orde nas nosas cabezas, cando menos esa clase de orde que nos fornece o coñecer o pasado, nas súas diversas relacións e xerarquías.
Non obstante, hai algo que me fixo manter as distancias. Despois destas gabanzas que lle acabo de facer, recoñezo que Carpentier non me enche por completo. Resúltame familiar porque é un exemplo da clase de ideas e de referencias que me rodeaban cando tiña vinte anos. Pero agora estamos no 2020 e Carpentier converteuse nun bo pai, alguén que nos pode reencamiñar en caso de dúbida, pero co que xa non nos identificamos de todo. A súa expresividade barroca non é xa a nosa. As súas ideas, sobre todo por estar orixinadas nun momento de optimismo histórico, o previo e un pouco posterior á revolución cubana, parécennos agora, en medio da confusión e crise actuais, algo inxenuas.
Eu diría que esta distancia vén dada polo coñecemento que agora temos de Foucault. A pesar de que morreu só catro anos despois de Carpentier, Foucault tivo unha importante influencia posterior, a través da cal chegou a modificar varios dos paradigmas da nosa cultura.
Michel Foucault, coma Carpentier e o propio Chao, residía en París, entre a elite cultural do momento, pero mentres Carpentier nos vincula ao pasado, Foucault fálanos do futuro.
Foucault é o inspirador dos chamados “estudos culturais”, moitos dos cales xiran arredor do anticolonialismo, o feminismo ou a historia das mentalidades. Hoxe en día, os “cultural studies” adoitan relacionarse cos Estados Unidos, pero hai que lembrar que os profesores que os acolleron e completaron, a partir dos anos sesenta e setenta, nas universidades norteamericanas, eran precisamente os intelectuais máis europeístas ou valería dicir afrancesados, que había naquel momento ao outro lado do Atlántico. Non tampouco casualmente, Foucault residiu nos Estados Unidos os derradeiros anos da súa vida.
Quizais o libro máis excepcional de Foucault sexa Vixiar e castigar, a partir do cal hai que entender os seus estudos sobre os cárceres, pero tamén os seus traballos sobre a loucura e a sexualidade. Proveniente da elite académica francesa, Foucault, co seu prestixio intelectual, foi quen de introducir na investigación sociolóxica e histórica temas que até aquel intre non se consideraban apropiados ou dignos de mérito suficiente como para dedicarlles unha monografía extensa ou, non digamos xa, para centrar neles as investigacións de todo un departamento universitario.
De raíz freudiana e marxista, Foucault abre así o abano de temas a estudar que, a partir dese momento ven multiplicados o seu número de forma excepcional. Escribiría, por exemplo, Pastoureau a súa historia da cor azul, de non ter existido Foucault? Probabelmente, e a pesar da súa paixón polas cores, Pastoureau non se tería atrevido a presentar en ningún círculo de historiadores un tema tan concreto e, en aparencia, tanxencial.
Por suposto, non terían existido os actuais estudos sobre o racismo, en todas as súas dimensións. Hoxe dedicar 400 páxinas e dez anos de traballo a describir a situación dos paquistanís en Londres non é algo que lle estrañe a ninguén. De igual modo que se comezaron a realizar grosas historias da familia, historias da muller, da muller no traballo ou das mulleres que acostumaba haber detrás dos escritores varóns. E así foi tamén como se multiplicaron até saltar polos aires as ideas sobre a sexualidade.
Paul (antes Beatriz) Preciado, grande experto nos estudos queer, é un seguidor confeso de Foucault e as súas palabras e conceptos vibran aínda nas súas páxinas. O movemento LGTBI+ sería incomprensíbel sen a existencia previa de Foucault, de igual modo que sería impensábel a existencia cando menos dunha boa parte das investigacións históricas que se realizan hoxe. Sirva de exemplo a tese sobre a homosexualidade na Idade Media galega, realizada por Carlos Callón.
Toda esta aparente mélange perturba algúns dos nosos analistas, tanto de esquerdas como da extrema dereita sociolóxica. Para os primeiros, a diversidade promovida segundo eles polos cultural studies (coma se a realidade non fose diversa xa antes de ser estudada) non fai máis que desnortar e confundir as prioridades sociais que deberían ser as anunciadas no seu día polo marxismo, é dicir, as desigualdades de clase e os novos modos de apropiación de riqueza por unha minoría. Pola súa parte, para os sectores máis conservadores, os estudos culturais (e os movementos sociais que propician) están a provocar a perda do sentido tradicional da familia e dos valores clásicos do ser humano.
Pero o xiro que provoca Foucault é ademais metodolóxico. Fálanos, por exemplo, do que el chama “saberes”, é dicir, esa colección de normas existentes no lugar no que traballamos, que non forman parte de ningún código escrito, todo máis dun regulamento secundario, e que non obstante todos os traballadores coñecemos e respectamos de forma estrita.
Os “saberes” son polo tanto algo difuso e o seu estudo unha “ciencia” nova, pois non remite nin á economía nin ao dereito, os ámbitos tradicionais, non só respectábeis, senón os únicos que até ese momento nos parecían sólidos.
Foucault ensínanos que cando un entra a traballar nun hospital, nun colexio ou nun despacho, debe estar atento a múltiples sinais e pautas, non recoñecidas e das que ninguén apenas fala, pero cuxo seguimento e mesmo obediencia son imprescindíbeis para funcionar e para non provocar un choque coas xerarquías, cos outros traballadores e incluso coa clientela. Foucault céntrase en materias como a “disciplina” e faino a través da “arqueoloxía”, concepto que usa moito e que el transplantou ás humanidades.
É dicir, para chegar a coñecer o que son “os saberes”, como se manifestan e até onde chega a súa capacidade de coerción, é necesario escavar, até descubrir cada unha das capas nas que se apoian.
Foucault “politiza” todos os ámbitos sociais, empezando polos menos apreciados. Co seu pico de agudo explorador descubre pezas de ideoloxía, de costumes e hábitos, de normas implícitas, que até agora non eran consideradas pola investigación, aínda que tiñan existencia e repercusións moi reais na vida concreta das persoas e na sociedade no seu conxunto.
Chegados aquí hai que recoñecer que é posíbel que os seus críticos tamén teñan algo de razón e que os estudos culturais se excedan ás veces no seu particularismo, incluso en certos métodos que os illan do resto da sociedade e polo tanto dunha comprensión completa. Pero que avance do coñecemento non leva consigo un risco? Creo que ese problema non lle nega o seu valor, nin o mérito de ter aberto novos espazos de investigación.
E, para rematar, como queda Carpentier despois de todo isto? Grazas a Foucault podemos velo precisamente como parte dunha desas capas da cultura sobre as que nos apoiamos.
Por outra parte, desde o seu ámbito e cos seus distintos métodos, as obras de Carpentier e Foucault coinciden en facer unha ampla disección e unha crítica contundente do poder tradicional.