‘Sonora’ e ´Ítaca’: Loito negro e loito branco

Emma Pedreira.

Temos unha longa tradición de canto á perda. De literatura que acusa recibo da dor. E non falo dese pranto matricial de apego á terra, o abandono e peche dunha casa raíz, tan amentado no sempiterno rosaliísmo senón na necesidade que temos, no loito, nos rituais de amortecer a dor, dunha literatura de acompañamento, de alivio.

Lembro que hai anos Ararat, de Louise Glück tiña para min mancheíñas de versos cos que ofrecer as condolencias a amizades que atravesaban un período lutuoso. Son necesarias, moitas veces, esas palabras ordenadas no momento xusto para anegar de aire limpo un momento viciado pola escuridade. Fáltannos, creo, pensamentos rituais e de grupo, literaturizados como exequias, como aforismos, como benvidas e boasmarchas para aliviar a nosa tribo en determinados instantes.

Que as autoras de noso xa o fixeron para afrontar a propia do témolo claro. Aí temos Catálogo de velenos, de Marilar Aleixandre, Raíz da fenda, de Berta Dávila, Punto e coma, de Aarón Franco Outón, ou Feliz idade, de Olga Novo, este último libro gañador do Premio Nacional de Poesía no ano 2020.

Repetiu galardón Chus Pato en 2024 cun libro tamén sobre a perda, Sonora (Xerais, 2023), sobre o que agora me deteño.

“Comecei a escribir Sonora en Guayaquil, inmediatamente despois do pasamento da miña nai”, dinos Chus Pato (Ourense, 1955) cento cincuenta e sete páxinas despois do estupor inicial de acompañala por un labirinto de sombras. Amosa a caixa dunha chave mestra, a que pode abrir todo cando secciona en nove partes semellantes a nove ondas, o poemario. Non as nove da fertilidade ou do ritual antidisturbio da alma, os nove círculos concéntricos que se expanden desde o centrífugo do obxecto caído. Neste caso a nai que, en contraposición coa simboloxía gótica, inicia unha elevación directamente proporcional á caída emocional do poema. Disque o ciprés ten esa mesma connotación no ámbito fitofunerario: a raíz descende en vertical e tan inmutable como o fai a cofa cara ao ceo, símbolo da memoria incorrupta por canto medra o desexo de elevarse. O simbólico en Chus Pato é amplamente coñecido. Non é translúcida, nin sequera se nos advirte nun glosario ou en citas a rodapé a súa hermenéutica particular. É poeta autorreferencial, elíptica e silente. Adorámola tanto como non a entendemos. Comungámola, cousa de deixala esluír na lingua, de non morder.

É nesta proposta de Sonora na que se nos amosa a Pato máis humana. Abandonada a máquina mental da retórica, a poeta atravesa os nove círculos multiplicando o alcance das fases do loito e tamén as esferas dantescas, os ecos da voz que van ocupando, coma un coro, bocas diferentes. Un movemento lento é o que nos despraza “entre o corpo e a violencia do corpo”.

A lingua e a gramática textual que Chus Pato escolle para cadansúa obra achegan a quen le unha proposta de inintelixibilidade aceptada como parte do seu xogo poético. No caso de Sonora sabemos que entramos sen mecanismos de protección embaixo desta codia e que tocamos nervio vivo, carne viva, a descamación do roce. Ela permítenolo e vai guiándonos como a Sibila de Cumas por un Hades propio que nos interpreta abertamente. “O idioma constrúe en min unha horta para os defuntos/ eles/elas son a memoria un corazón e a linguaxe/ todos os meus órganos lle ceden o lugar”.

Se as persoas lectoras sempre precisamos de Chus Pato para ler e asumir a Chus Pato, nestes nove círculos é a voz poética quen precisa da man lectora para adentrarse e seguir. A conexión é inminente. Todas temos pasado pola perda ou somos conscientes de que acontecerá co paso do tempo.

Hai, ademais desta tendencia a ennobelarse no autorreferencial, outra de romper a progresión do relato. Se cadra estas nove ondas, na súa concentricidade, non se distribúen sistemáticamente, varían a amplitude e chocan unhas coas outras, mesmo superpoñéndose, cos textos “Ethos” ou “Stalker” como unidade de significado propio, que se reviran ante a asunción das partes anteriores. Se a chamada ao borrado natural do corpo polo entorno físico é perpendicular ao memorístico, as aves atravesan toda a obra para enfiar os ritmos, que se cortan aquí con escenas dignas do cinematográfico e tamén do tropezo do ciclo das ondas con obstáculos naturais. Se Ethos define a coloración como enfriamento do proceso da mortalidade, Stalker é un alfabeto persoal enunciado a través dun percorrido que ben pode ser o dun cemiterio (pedras de lousas, apelidos de placas, fraseoloxía fúnebre e flores). A Chus Pato críptica interrompe así calquera necesidade de compracer a lectora e recibir a súa empatía, á que retornará máis adiante. Aquí a linguaxe define a cor, a calor e a semántica fai autopsia do corpo antes de deixalo esluír por unha progresión desmedida de escenarios espazotemporais: a estirpe, a xínea, a natureza, o sensorial…

A do é igual: tras da negación, confusión, rabia e dor, a culpabilidade vaise esluíndo sobre a tristeza igual que as ondas do precipitado abren cada vez máis o seu perímetro na auga. A tristeza decántase ata a aceptación e o restablecemento nun movemento natural como pode selo a calma das augas ao deterse o movemento sucesivo das ondas.

No outro hemistiquio do verso que tira do loito atopamos a primeira novela da viguesa María Besteiros que vén de saír do prelo da man de Xerais, Ítaca.

Se Sonora parafrasea a busca no Hades pola man de Eneas, esta Odisea pérdese de Ulises para pousar no doméstico e no intramuros de Penélope nun percorrido a cabalo entre o texto poético e a novela de corrente de pensamento. Como na penelopiada proposta por Atwood en Penélope e as doce criadas ou na de Begoña Caamanho en Circe ou o pracer do azul, María Besteiros prescinde de verlle a heroicidade ao home que abandona a casa por vivir aventuras e torna a ollada cara ao interno do abandono e os anos que pasan pola muller sitiada e a súa propia odisea evidente, ata agora desbotada de ser referida, se non fose pola literatura de nesgo feminista.

A épica da filla orfa de nai de Pato dá as mans coa da nai orfa de Besteiros. Sen pretensións de destripar Ítaca, o loito branco, aquel que se considera máis lixeiro e menos duradeiro por considerarse menor, ocupa ben poucas páxinas do noso corpus literario.

María Besteiros, doutora en Filoloxía Galega cunha tese sobre maternidades no literario (“De Darío a Sofía 1996-2014. A representación da maternidade nas autoras galegas actuais”) soubo expoñernos, aínda antes de crear esta durísima á vez que melódica novela semipoética, os tabús e rituais tribais de maternar no noso país á vez que ser nais dunha escrita solvente e de reflexo.

A perda neonatal e perinatal, alén do aborto espontáneo, son momentos tan borrados da vida real por canto máis é dificilísimo atopalos en documentos de talante literario. Se Berta Dávila fixo unha tímida aproximación nas súas últimas novelas (Carrusel, Illa Decepción, Os seres queridos) nas que a experiencia da maternidade e da perda poden ir situando xa certa apertura destes temas tabú, non podemos esquecer que foi Rosalía de Castro quen primeiro cantou a morte de parte da súa rolada cos versos dedicados a Valentina e Adriano Honorato sendo, coma sempre, a nosa pioneira.

Ítaca, volvendo ao epicentro penelopesco do asunto, asume a función de contarnos as horas previas ao parto e, en flashback, un embarazo sorpresa, pero desexado. A perda neglixente da bebé sacode a saúde mental, os alicerces familiares e o arquetipo da nai-heroína mais tamén lle afecta, para desfacer o mito e volvelo reversible e humano, ao pai, a Ulises.

A soidade e os medos da muller soa nos momentos de violencia estrutural do sistema médico-obstétrico compoñen a urda do tapiz da nai que tece e destece, carpindo cabelos e nobelos (e tanta historia, que diría outra penelopísima: Xohana Torres) como maneira de representar os pasos adiante e atrás dun proceso de recuperación física e mental máis que esquecido á hora de falar do nacemento en materia literaria. “Non era unha nai doente senón un cemiterio”.

Se a ficción que traballa sobre o natural como materia prima esqueceu contar realidades sobre o embarazo, parto e puerperio para non desanimar a ninguén, e que a especie prospere, que non se fixo por agochar a existencia de máis dun cincuenta por cento de perdas perinatais e que son aínda maiores as secuelas sobre as nais, ancoradas nunha perda irreparable que ninguén conta de ningunha maneira?

Textos coma Ítaca son valiosos no literario mais tamén no testemuñal. O borrado sistemático deste tipo de materiais temáticos fai que teñamos mesmo que inventarlles un nome a realidades que existen desde o primeiro día do mundo pero que non se significaron na ficción. É así que se nomeou timidamente nalgún lugar o “loito branco” para este tipo de dós, de orfandades á inversa, onde o último elo natural da cadea familiar desaparece e deixa á intemperie o anterior. “Quería falarlle […] dela, que sería a seguinte xeración de mulleres da familia”.

Se en Sonora tiñamos unha disposición vertical, de ascenso e caída, en Ítaca atopamos a horizontalidade case como a citou Sylvia Plath naquel verso, “Son vertical pero preferiría ser horizontal”, no que a necesidade de desaparición e o sentimento da doenza física e mental que prostra a voz poética se considera merecente de morrer. Besteiros aplaca a voz máis que animalizada da súa Penélope, activa no seu facer e desfacer pero desnortada no pensamento e que fai listaxes como relicarios que conservan o próximo a perderse ou que enumeran o que debe ser arrincado para amainar a dor. En contacto co seu poemario A lista da compra (Galaxia, 2021), a necesidade de enunciar o que non se ve é facer que exista.

“Como se parar fose sinónimo de morrer”, di de Ulises, o viaxeiro, hiperactivo, sempre no lugar contrario á calma e ao propio vulto semántico da novela. Ulises como paradigma do lugar que ocupa a incomprensión con respecto aos nobelos da acción que neste caso son os días que faltan e os días que distan sobre a perda. Telémaco, representante desas novas masculinidades que se enuncian como necesarias, en Ítaca é personaxe-máquina, aínda tan neno. Toma a misión dun Hermes comunicador entre pai e nai e ao mesmo tempo, na súa hermenéutica, narra ao xeito dun Homero espectador e actual, a odisea tremendamente fermosa e fúnebre desta Penélope que admite que “Non hai cinco fases de dó, senón o dó polo corpo ata esgotar as bágoas”.

♦ Sonora, de Chus Pato, Xerais, 2024. 168 páxinas. ♠13,50€

♦ Ítaca, de María Besteiros, Xerais, 2025. 144 páxinas. ♠16,95€