‘The making of’, unha novela da emigración pouco literaria

Xesús González Gómez.

Raymond Poulidor (1936) foi un gran ciclista francés que, se ben tivo o un palmarés de 189 vitorias, entre as que salientan sete etapas do Tour de Francia e unha Volta ciclista a España, segundo a Wikipedia, sempre foi considerado como o «eterno segundón», pois, como afirma a mesma Wikipedia, «a súa traxedia foi que, sendo un gran ciclista, tivo que competir con dous dos mellores, Jacques Anquetil e Eddy Merckx. Non obstante, esta mesma condición de segundón puido gañarlle o favor do público, e foi un dos ciclistas franceses máis populares durante o século XX». Esta información sobre o ciclista francés vén a conto porque lembro que unha da primeiras recensións que fixen dun libro de Xavier Alcalá (de Tertulia?) tituleina precisamente: «Cando Ramón Poulidor escribe». Cos anos, Alcalá superouse e hai libros narrativos del, como Latitude Austral, que deben estar nos primeiros postos da novela galega dos 1990 (o libro tivo a mala sorte de competir, o ano da súa publicación, con Arraianos, de Méndez Ferrín). Desde a aparición de Latitude Austral choveu moito (malia o cambio climático) e Alcalá continuou a entregar libros narrativos de diversa calidade, uns mellores que outros, como lle ocorre a cada fillo de veciño. Debo confesar que non lin nin a súa triloxía «Evanxélica memoria» nin Verde Oliva. Acabado este prolegómenos, digamos que nos últimos tempos lin The making of, a por agora última novela de Xavier Alcalá.

A novela ten dous narradores, un en primeira persoa, o propio autor, polo que se deduce, e outra en terceira persoa, que continúa a ser o propio autor, o que é facilmente deducíbel polo ton xeral da escrita e porque, en última instancia, o autor non se agacha detrás de ningún subterfuxio. A parte narrada en primeira persoa explica como o autor sabe da existencia, por un amigo, do avó deste, Alfredo Mosquera, coñecido como o Cogomelo ou Coghomelo, que marchou, como emigrante, a Arxentina na primeira metade da década de 1930. O último que soubo a familia foi unha carta recibida en 1943. O autor ten que ir a Arxentina por mor do seu traballo, alí ten coñecidos, entre eles un xornalista galego, Cholo. Cando chega a Arxentina comeza a procura do Coghomelo. A partir dos «descubrimentos» que fan, iniciase a novela en plan folletín século XIX: «O protagonista do relato que segue chamábase Alfredo Mosquera Taboada […]», e así comeza a «verdadeira» historia desta novela. Esta parte, que ten logo a súa continuación nos mesmos termos, puido ser outra cousa, se o autor reflexionase, por exemplo, sobre os problemas da creación da novela, da interpretación e reelaboración do material, etc., no canto de se asombrar a cada descubrimento dun novo dato. Asombro no que, porén, non arrastra o lector, xa que pola súa parte (a do autor) hai moito encegamento e pouca paixón literaria. Iníciase a novela, polo tanto, como quen di, no barco que conduce a Alfredo e mais o seu amigo da alma, Jesús Pedreira Pedreira, a Buenos Aires. Aquí xa empezan as aventuras, sobre todo sexuais, cunha muller maior ca eles e, polo que se saberá, pertencente á gran sociedade bonaerense. A señora ensinaralles aos dous amigos todas as «técnicas sexuais modernas», que logo o noso protagonista usará nos seus posteriores amores e aventuras sexuais, que son a tira –por un momento dado, semella o protagonista de Fazañas dun xove don Xoán, de Guillaume Apollinaire. Á parte, máis adiante, a señora tirará de graves problemas o noso heroe en momentos determinados. En Buenos Aires espérano os seus irmáns, que están ben instalados, mais acaba por marchar da casa da familia a traballar noutro negocio sen esquecer a súas grandes paixóns, sexo e xogo e, polo tanto, cartos. E hai de todo, como en botica: policías corruptos, pelexas, timbas, coitos a barullo, muller preñada, aborto, etc. etc., até mortes. O que obriga a Alfredo a ir a Comodoro, onde tamén hai de todo, ademais de espías e comunidades alemás pro-hitlerianas, inglesas, galegas, etc. E continúa todo un monte de vicisitudes que non é cousa de enumerar. Para a novela e entra en escena de novo o escritor, que mesmo vai a Cuba, invitado para dar unha conferencia o Día das Letras Galegas, mais aceptou porque alí había a familia dun galego que estivera con Mosquera e que nos documentos oficiais consta como comunista, o que sorprende o autor e o seu amigo. Despois de varias investigacións máis e a aparición de novos documentos, continúa a novela. E segue a haber de todo, até que Alfredo é asasinado pola muller que convivía con el e que el prostituía. Pero o autor pensa que no asasinato de Alfredo por esta muller hai algo de escuro e continúa até que o descobre, e na páxina 488 acaba a novela, aínda que podía seguir, porque, como afirma César Aira, «o realismo é o que dá a posibilidade de estenderse no relato e escribir libros de moitas páxinas». No entanto, o lector agradece que acabe na devandita páxina. Engadamos que en moitos capítulos o autor ilustra o lector con diversos feitos históricos que acontecen mentres se desenvolven as aventuras do seu (noso) heroe.

A intención de Alcalá era (supoño) dignificar estes elementos de folletín co prestixio dun escenario histórico e articular, mediante as combinacións dos prodixios dos personaxes de ficción (?) e as peripecias duns personaxes reais, unha novela totalizadora que englobase as representación dun tempo e duns personaxes e ofrecerlle ao lector visión dunha realidade nas máximas manifestacións posíbeis. O obxectivo de Alcalá era conseguir que o melodrama levase cara a unha aventura máis ou menos histórica que, ao mesmo tempo, lograse por medio do esforzo artístico a dimensión de algo semellante a unha traxedia humana e (en certo modo) colectiva. Mais The making of fracasa porque cada páxina, sexan as «aventuras» do Cogomelo, sexan  as peripecias do «autor/narrador», está sometida a unha prosa de ineficaz imaxinación, máis preocupada por amortizar o tempo perdido na «investigación» e encher páxinas que pola esixencia dunha prosa sensata, unha prosa que só deixa escoitar a monotonía duns renxidos constantes e que converte o acto de ler un suplicio para os sentidos. A novela fracasa tamén pola pouca habilidade á hora de colocar o material narrativo, como se o autor se equivocase de entrada ao escoller o artificio que estrutura a novela. Poderíase prescindir deste erro de base, tragar coa inverosimilitude e aceptar a solidez das secuencias, se non fose porque en toda a novela (en ambas partes) existe unha desmesura no cálculo e na duración interna de cada anécdota que dificulta o intento das boas intencións… literarias. O lector só pode pórse nervioso polas horas que investiu no traballo de superar The making of e pola melancolía dos libros que deixou de ler mentres duraba a empresa.

Na páxina 318, un tal Servando, funcionario da Xunta, supoño, xa que é quen convida ao escritor a dar a conferencia na Habana, dille: «Necesitamos un tipo coma ti, que vaia recollendo aventuras de emigrantes, bos ou ruíns. Xa cho dixen en Comodoro: cara A e cara B da emigración: todos eles son país». (Non vou entrar en semellante «pensamento»: a emigración realizábana individuos que tiñan problemas, mais non era un problema individual, polo que recoller «aventuras» de emigrantes é, en última instancia, obviar as causas da emigración.) É dicir, escribir a historia individual dos emigrantes e laiarse de que tivesen que emigrar. A vida de Alfredo Mosquera sería unha parte da cara B, un ruín; a cara A queda para programas televisivos tipo «galegos polo mundo», cando literariamente talvez dean moito máis de si, como demostrou, por outra parte, o propio Alcalá na mencionada Latitude Austral. Pero claro, un galego triunfador ao mellor resulta que é un grande explotador, o que, evidentemente, nunca mencionarán nun programa televisivo ou nunha publicación pagada pola Xunta. Mais queriamos chegar a outro lugar.

Alcalá colleu un personaxe da cara B e intentou humanizalo, darlle a grandeza, literaria, necesaria, mais dáme a min que as boas intencións intentaron prevalecer sobre a literatura e isto é difícil; maticemos outra vez, boas intencións literarias. (A famosa frase de André Gide: «Non se fai boa literatura con boas intencións nin con bos sentimentos», só quere dicir que as intencións –boas ou malas– e os sentimentos –igualmente bos ou malos– non abondan: con bos sentimentos pode facerse boa literatura, pensar o contrario é, simplemente, de canallas. Ou é que, por exemplo, as novelas de Dostoiewski non están atravesadas por multitude de bos sentimentos?; Follas novas, En las orillas del Sar, non están inzados de bos sentimentos? O problema non son as intencións ou os sentimentos, o problema é, ou son, outro(s)) Cos mesmos personaxes e coa mesma trama argumental puido facerse algo de valor, infelizmente Alcalá converteuno nunha sucesión de coitos, comedelas e, tamén, bastantes despropósitos. Os diálogos son irrelevantes: non mostran personaxes, transmiten simplemente información. As descricións e a linguaxe son tópicas e desaborías. A seguridade narrativa de Alcalá, porque iso si o ten e quizais foi a súa perdición, non pode conseguir que se siga a narración sen que o lector se exaspere cada vez que coloca diante dos ollos un mal chiste ou unha observación remoída a base de pouquedade estética. The making of non deixa de ser unha narración errada nas súas motivacións e falida nos seus efectos, e anda moi necesitada, na maioría das páxinas, da lección do «groseiro» que nos deron Joyce, Céline, Cela, Blanco Amor…

Un lector de Alcalá pode preguntarse que lle aconteceu. Acho doada a explicación: quixo facer un best-seller «fácil», apuntarse á moda dos «supervendas» das literaturas europeas, é dicir, novelas que entregan todo mastigado, que narran moitas, moitas cousas, que intentan sorprender (pola trama) o lector, e entregarlle todo o que lles entregan as series televisivas: un pouco de sexo (por momentos, semella que o autor queira ilustrar o kamasutra), comidas, intrigas máis ou menos internacionais, un pouco, moi pouco, de política –polo demais, desde unha posición escéptica–, algo de vida cotiá para mostrar que os seus personaxes non son nada ordinarios, algo de humor (que aquí non se dá por parte ningunha). E bastante historia de manual para uso de garderías, iso si, engadindo comentarios ad hoc; mais, sobre todo, pouca literatura.

Para rematar, unha anécdota de ciclismo. Durante varios anos, nas festas de San Cristovo, patrón dos automobilistas, logo festas de verán, da Rúa de Valdeorras (daquela nos carnés de identidade puñan Rúa-Petín), celebrábase unha carreira ciclista, de profesionais. Viñan primeiras figuras españolas ou que chegarían a ser primeiras figuras, como Julio Jiménez, de Ávila e outros que non lembro (aínda que o noso ídolo era Raúl Rey, ao que lle engadiamos «de la montaña»). A carreira principal era a etapa de Montaña (?), Rúa-Pobra de Trives, ida e volta (uns 25 quilómetros) e continuaba sen descanso a carreira até Ponferrada (62 quilómetros). Descansaban para comer na vila do Bierzo e volvían pola tarde á Rúa. Ao día seguinte había unha etapa contra-reloxo, que era un circuíto amañado por diversas rúas da vila. Despois de acabada esta etapa, repartíanse os premios, entre eles o de «Consolación», que se lle entregaba ao último clasificado. Un ano este premio levouno un tal Antonio Karmany, do equipo Lube –creo lembrar que tivera algún problema e fora recollido polo que denominaban «coche escoba». (Miña nai, ibicenca de nación e de expresión, ía corrixindo a todo dios: Karmañ, non Karmani, como pronunciaban na vila, xa que o ciclista era natural das Illas Balears.) Ao ano seguinte, 1959, o Karmany (desta vez xa no equipo Kas) gañou todos os premios, ou case todos (e en 1960 quedou primeiro na clasificación de Montaña da Volta ciclista a España, galardón que revalidaría en diversas ocasións). O «asombro» na vila de que Karmany gañara todo ou case todo cando o ano anterior fora o «colista», foi supremo. Pois ben, a Alcalá, coa presente novela, pasoulle o que a Karmany na Rúa, pero ao revés. Con todo, esperemos que se corrixa o máis axiña posíbel e non se converta nun deses narradores que entregaran as súas mellores obras hai xa anos e agora non fan máis que escribir libros repetitivos e innecesarios –como lle pasaba a Torrente Ballester despois da publicación de La Saga Fuga de J. B. ou lle acontece a Juan Marsé desde que publicou Rabos de lagartija, ou a Eduardo Mendoza…