‘Todas as vidas’, o brillo do auténtico

Eva Moreda.

Todas as vidas, a última entrega narrativa de Xosé Ramón Pena, é unha colección de oito relatos, algún xa case noveletas. De xeito se cadra non demasiado científico, poderiamos dividilos en dous grupos principais. Os relatos do primeiro grupo semellan favorecer de xeito deliberado a confusión entre narrador e autor: temos un narrador masculino ao que presupoñemos da mesma xeración có autor (nado en 1956), que se dedica a lembrar e narrar, sen implicarse demasiado na trama, personaxes e episodios da súa infancia e mocidade, é dicir, anos sesenta a oitenta do pasado século. Os do segundo grupo fan uso de narradores con máis características propias (unha raíña dun país ficticio, unha avogada, un cura rebelde), pero, porén, operan na mesma franxa temporal e sobre todo no mesmo imaxinario que os do primeiro grupo. O imaxinario aquí vén a consistir no que sería a lista de temas candentes do franquismo tardío e primeira democracia a nada que un estivese minimamente politizado: loita obreira, actividade política clandestina, ambientes estudiantís, ambientes lumpen, corrupción, terrorismo, emigración, memoria da Guerra Civil e da represión posterior, etc.; tamén referentes musicais e cinematográficos. Son temas moi propios dunha xeración que dominou o panorama literario galego rapidamente nos anos oitenta e que exerceu unha hexemonía que en moitos sentidos vén durando ata os nosos días; temas que se podería pensar que xa están un tanto manidos ou que a estas alturas, a non ser que teñan un tratamento literario orixinal, van ter soamente interese sentimental para quen os vivise de primeira man. 

Con estes vimbios, o que fai Pena nos relatos do primeiro grupo é moi destacable, porque, sen facer grandes proclamas nin pretender presentar un relato alternativo, consegue crear un artefacto literario que mantén sen problemas o interese e aínda máis. É un artefacto literario construído para transmitir –aínda que parezca paradoxal– sinceridade e autenticidade: a sensación é que é o propio Pena o que está a narrar as súas lembranzas de infancia e mocidade, e que o fai dun xeito un tanto nostálxico, pero sen pasarse, e un tanto totalizador, pero sen pasarse tampouco. O que fai funcionar este artefacto literario e lle impide ao mesmo tempo caer nos peores tics da autoficción son, ao meu ver, tres cousas. Unha, o estilo funcional pero fluído, cunha coloquialidade en xeral bastante conseguida (quitando algún exceso expresivo con adverbios e adxectivos). Dúas, o gusto polo detalle ocasional ben escollido, sen deleitarse na irrelevancia tampouco, que nos proba que o narrador estivo aí e viviu o que conta (non o leu nunha reportaxe de El País). Tres, a renuncia ao maniqueísmo: está claro en que bando se sitúa o narrador, e non é tampouco que se nos ofrezan aquí profundas disquisicións sobre a banalidade do mal nin nada polo estilo, pero non temos aquí tampouco un catálogo de malos construídos cos tópicos de sempre, senón de personaxes que poderían ser, a priori, reais. 

Os relatos do segundo grupo convencéronme menos: se cadra porque lles falta esa sinceridade que Pena consegue apoñerlles aos outros mesmo partindo dos mesmos vimbios; se cadra porque algún deles, mesmo partindo dunha idea meritoria, acaba parecendo un exercicio literario completado por cumprir e por introducir algo de variación na colección. O conxunto, porén, resulta de lectura recomendable mesmo para os que non teñan o aliciente de ver aquí recreada a época que viviron de máis novos.

♦ Todas as vidas, de Xosé Ramón Pena, Xerais, 2020. 384 páxinas. ♠21€