‘Trinta lumes’, etnografía poética visual

César Lorenzo Gil.

Trinta lumes é un filme realizado por Diana Toucedo e rematado no 2017, ano no que comezou a súa formigueira carreira no circuíto de exhibición. Afortunadamente, pouco e pouco, a fita segue a poder verse en diferentes lugares, gañando un espazo dentro do novo cinema galego que vive, polo menos no plano artístico, un momento creativo moi interesante desde hai uns anos. Os anos de chumbo para a cultura en galego.

A película non conta ningunha historia. Ou si. Nunha comunidade rural no Courel unha nena desaparece. Isto intuímolo desde o primeiro momento pero en vez de ser o centro da trama é só unha escusa dramática para internarnos na vida dun territorio onde a xente moza é a protagonista, adolescentes que descobren o mundo ao tempo que intentan recompoñer as chaves do propio mundo milenario que comparten cos seus maiores: a natureza omnipresente, os ritos de cada estación, a tradición literaria popular, as ameazas que se ventan e se sofren nun contorno en cambio profundo…

O filme da autoran galega afincada en Barcelona é interesante por varios motivos. Neste comentario quero centrarme en tres: a actualización etnográfica do filme, o profundo sentido poético da película e a reivindicación do rural que fai a directora, dun xeito case orgánico, afastado do panfleto.

Etnografía

A etnografía é unha das ciencias humanísticas máis caras á alma galega. A nosa cultura, minorizada e abafada durante moitos séculos, precisa autoestima en cantidades industriais. Investigar quen somos, como vivimos e como nos comportamos en comunidade foi un dos obxectivos do galeguismo histórico. Toucedo fai en Trinta lumes un interesante exercicio de actualización etnográfica dos costumes, hábitos e resistencias da Galicia máis tradicional nun momento de gran cambio social, demográfico e cultural no noso país. A visión da directora recorda á do cinema documental da década do 1920 pero neste caso non hai imitación senón todo o contrario, unha mirada nova que consegue algo moi difícil: respecto pola comunidade observada, equilibrio entre quen mira e quen é mirado e unha linguaxe visual moi moderna. Toucedo non pretende facerse pasar por “indíxena”. Acepta que acaba de chegar e sorpréndese polos rituais de preparación da comida, polas conversas, pola lingua. Pero a súa sorpresa non lle impida que queira ser rigorosa, que non utilice unicamente a anécdota ou algún efectismo senón que decide pousar a cámara e observar. Observar para aprender. Observar para aprenderlles tamén aos espectadores o que quizais esqueceron dun mundo rural que (neste tempo acelerado) quedou demasiado rápido atrás para moitos galegos.

Poesía

Trinta lumes non oculta o seu estilo lírico. A cámara absorbe o que roda. A montaxe (a directora é tamén unha reputada montadora) parece métrica, cos seus versos e as súas estrofas, coas súas pausas (moi importantes as pausas), coas súas apostas visuais (as caras que debuxa involuntariamente a casca dos castiñeiros, por exemplo) que configuran un estilo recoñecible e evocador.

O desafío non era doado. A directora non quere caer na fascinación da Galicia de conto de fadas. Consegue fuxir do aroma das frondosas e non constrúe unha historia bucólica onde o mito (calquera mito que poidamos apoñerlle a Galicia, desde o paisaxismo ao paganismo) se impón á realidade. Ao contrario. Touceda vai construíndo unha especie de mitoloxía íntima, de heroes cotiáns que sorrín malia o pé de neve que hai fóra, que pelexan por aprender nun contorno que parece tan distante do mundo “civilizado” que se coñece perfectamente nesa terra a través da internet. Pero a película recorda que malia o dominio omnímodo do home sobre o seu contorno, nas paraxes do Courel é imposible illarse da maxestosidade dun medio ambiente excepcionalmente feraz e fermoso. Esa combinación entre os tamaños diverxentes entre natureza e individuo a partir de escenas ordinarias dos habitantes da zona é un dos grandes achados da fita.

O rural

Non hai nesta película mixtificación do rural, insisto. Tampouco se cae na landroberización da Galicia popular. Toucedo consegue fuxir da tentación de converter as súas mulleres (as grandes protagonistas) en elementos pintorescos que acaben convertidos en caricaturas con mandilón e gorra de pensos Biona. O rural que intuímos tras os longos planos é real, actual, contraditorio, inconsciente moitas veces do seu ocaso talvez irremediable. Pero a directora non necesita subliñar nada. Logra que vexamos ese mundo a través dos ollos deses adolescentes que seguen a fascinarse coas mesmas historias de misterios que levan seducindo a humanidade desde hai milenios. A casa abandonada, as preguntas sen resolver, as incógnitas sobre o futuro, todo se combina co acceso temperán ao estudo do inglés ou á forma de vestir estándar en todo o mundo dominado por Zara. É moi de admirar ese retrato case involuntario da Galicia máis afastada da iconografía oficial. Un Courel por veces brutal por veces tenro que non precisa nin converterse en obxecto de desexo do turismo nin en fonte de riqueza industrial para seguir a ser o espazo que unha parte da humanidade, esa que pelexa por seguir prendendo trinta lumes cada noite de cada inverno  quere seguir a nomear e reivindicar como seu.