Un conto de Ho Chi Minh cen anos despois

Xesús González Gómez.

En maio de 1968, en París, o nome de Ho Chi Minh foi un dos máis «coreados». Por aquelas mesmas datas, se non aquel mesmo mes de maio, ese mesmo ano, lembro que lin a biografía que do líder vietnamita escribira o xornalista francés Jean Lacouture e que acababa de editar en España Alianza de Bolsillo. Foi este un libro que pasou de man en man entre os compañeiros de clase (de sexto de bacharelato). O ano seguinte, o presidente vietnamita morría, á idade de 79 anos, mais a loita no seu país contra o invasor americano continuaba: tardaría aínda seis anos en rematar. Cinco anos despois do seu pasamento, Tusquets Editores, na súa colección «Cuadernos marginales», publicaba o seu Diario de prisión, traducidos os poemas por Ángel Yanguas. Dous anos despois, é dicir, en 1976, Akal Editor publicaba as súas obras escollidas, e, finalmente, en 1978, Ediciós do Castro daba ao prelo Xornal de prisión, en tradución de Xosé Neira Vilas; tradución feita «a partir da castelá do poeta cubano [descendente de galegos] Félix Pita Rodríguez, e o ausilio comprementario dunha edición vietnamita en lingoa francesa». Na miña biblioteca, e por pura casualidade, destes catro libros só queda o último citado.

Hai uns meses, a Editorial Anagrama deu ao prelo, nun mesmo volume, dúas noveletas de Joseph Andras: A lo lejos el viento del Sur e Así les hacemos la guerra. A primeira destas noveletas –cuxo título é un verso dun poema de Ho Chi Minh– segue, segundo todas as publicidades, as pegadas do vietnamita cando novo en París, nos anos que van de 1919 a 1923, cando se facía chamar Nguyen Ai Quac, logo pasaría a chamarse Nguyen Ai Quoc. Quen queira saber máis do que narra Andras da xeira parisiense, ou francesa, de Ho Chi Minh, despois de ler a excelente novela do escritor francés pode buscar eses dous nomes na hemeroteca dixital nacional francesa, Gallica. O primeiro que comprobará é que Quac aparece moito menos que Quoc, e que como Nguyen Ai Quac aparece entre 1919 e 1923 e como Nguyen Ai Quoc de 1924 en adiante, maiormente, cando xa era un dirixente do Partido comunista vietnamita[1]. Tamén, lectora ou lector curiosa, decatarase de que neses primeiros anos, nos xornais socialistas (Le Populaire, L’Humanité –socialista– no anarquista Le Libertaire, e nos órganos comunistas L’Humanité, Bulletin Communiste, Revue Communiste ou La vie ouvrière os escritos de Ho Chi Min sempre van asinados como Nguyen Ai Quac, nunca coa terminación Quoc –e o mesmo acontece cando é citado neses ou outros órganos de prensa por diversas razóns, anuncios de conferencias, de actos políticos, de reunións de annamitas en París, etc.

Antes de entrarmos en materia, é dicir, neses anos en que András lle segue a pista a Ho Chi Minh (ou Nguyen Ai Quac), incluímos ao final deste texto dúas curiosidades (sic), dúas noticias tiradas do órgano xornalístico do Partido Comunista francés, L’Humanité. Noticias que apareceron en portada no devandito xornal:

A noticia do arresto apareceu o 19 de xuño de 1931, e a da súa morte (?) o 9 de agosto de 1932. Pola foto que se reproduce, está claro que Ngyen Ai Quoc era quen despois se chamaría Ho Chi Minh.

Nguyen Ai Quac chegou a París, suponse a finais de 1919, afiliouse á SFIO (Sección Francia da Internacional Obreira, é dicir, o partido socialista) e colaborou, pouco, nos seus órganos: L’Humanité, o órgano oficial, e Le Populaire, o xornal da tendencia maioritaria dentro do partido, dirixida por Léon Blum. Á parte de escribir nestes xornais, e outros, tamén publicou algún que outro artigo no xornal Le Libertaire, Nguyen traballou de carpinteiro, de fotógrafo, de cociñeiro, etc.

En decembro de 1920, o día trinta, deu comezo o Congreso da SFIO, congreso en que ía dilucidar se se adhería á Internacional Comunista. Neste congreso falou Nguyen Ai Quac (na rede está colgada a súa intervención e foto del durante o devandito congreso). Finalmente, aínda que gañou a votación a favor de se adherir á Internacional Comunista, en realidade as masas do Partido seguiron aos que votaron en contra de tal adhesión, mais os fundadores do novo partido (en principio Sección Francesa da Internacional Comunista –SFIC–, logo Partido Comunista Francés) quedaron co órgano da SFIO é dicir, con L’Humanité.

Hai xa 12 anos, na web Xalundes do Grupo surrealista galego, publiquei un traballo en cinco partes dedicado a Maurice Heine, un dos fundadores do Partido Comunista Francés e o primeiro grande estudoso da vida e da obra do Marqués de Sade. Para facer ese traballiño, usei moito os números de L’Humanité colgados na hemeroteca dixital francesa, a devandita Gallica. E entre os datos que encontrei estaba un texto de L’Humanité o 8 de xuño de 1922.

Madeleine Pelletier foi a primeira muller psiquiatra francesa que traballou nun hospital psiquiátrico no seu país: pertenceu á SFIO, logo ao Partido Comunista e, finalmente, en 1926 abandonouno para pasar a militar no movemento anarquista. O doutor Jaworski debe ser o autor, entre outros, do libro Comment Rajeunir (como rexuvenecer), e Nguyen Ai Quac é Ho Chi Minh, a discutir sobre Sade!!!, ou só vai participar no «debate de actualidade?» Como curiosidade, digamos que Maurice Heine, militante anticolonialista dende moi novo, moi crítico coa maneira do Partido Comunista entender a «cuestión» colonial, publicou diversos artigos sobre o tema no órgano do Partido comunista francés, é dicir, en L’Humanité, sendo aquel en que a crítica de Heine é máis dura o titulado «Tras os pasos de Alexandre», do 9 de maio de 1922[2]. Neste escrito, Heine facía patente o seu descontento coa inacción dos militantes do Partido en África do Norte, e proclamaba: «a necesidade imperiosa, o deber sagrado para o Partido comunista, a intervención con todas as súas forzas en calquera ocasión en que o descontento dos escravos estale e asegurar a estes, en caso de necesidade, non soamente a nosa simpatía verbal, senón a nosa fraternidade activa». Indirectamente, o día 25 do mesmo mes e no mesmo xornal, contestoulle Nguyen_Ai Quac nun artigo titulado «Quelques reflexions sur la question coloniale», en que, con moito realismo, enumeraba as dificultades con que se enfrontaba o Partido nas colonias: diversidade e extensión das colonias, indiferenza do proletariado metropolitano, ignorancia do indíxena, os prexuízos nacidos da ignorancia mutua do proletariado metropolitano e o proletariado colonial, e a ferocidade da represión. E avisaba: «a ollos dos indíxenas o bolxevismo […] significa ou destrución de todo ou a emancipación do xugo estranxeiro. O primeiro sentido dado a esta palabra afasta de nós a masa ignorante e medoñenta; o segundo a conduce ao nacionalismo. Un e tan perigoso como o outro»[3]. Pouco despois, como vimos, compartirían tribuna.

Mais non só encontrei este anuncio dunha conferencia en que participaba o futuro Ho Chi Minh, senón que hai máis anuncios de conferencias –e outros actos– en que aparece o nome de Nguyen Ai Quac, e non só en L’Humanité, senón noutros xornais e revistas.

É dicir, o futuro presidente de Vietnam interesábase por infinidade de temas, e polo teatro, especialmente. Digo polo teatro porque o anuncio en L’Humanité da festa de le Bois de Garches confirma que a peza Le Dragon de Bambou, anunciada en Comoedia sen nome de autor, aínda que se podía dilucidar que era aquel que facía «curiosas demostracións», é de Nguyen Ai Quac

Mais en verdade as intervencións de Nguyen Ai Quaic na prensa comunista tratan do que debían tratar: o bolxevismo en Asia, a colonización, os xuíces coloniais etc., e un dedicado a analizar os pros e en contra da Frente única. (Tamén traduce algúns textos de escritores vietnamitas ao francés.) Supoñemos que os escritos publicados nas mencionadas revistas e xornais franceses, deben ser os que conformaron o volume que anunciaba no seu número 16 (abril de 1926) a revista sindicalista-comunista, fundada por xente que abandonara, pouco despois da morte de Lenin, o Partido, La Révolution Proletarienne.

Mais en verdade o que hoxe trae o nome de Ho Chi Minh a estas páxinas non é a súa estadía en París, nin mesmo a excelente noveleta de András –cuxo título (Au loin le ciel du Sud), como dixemos, está tirado dun verso do Diario de prisión do líder vietnamita.

Na versión galega de Neira Vilas, o único poema en que aparece o  punto cardinal Sur é o último: «Dempois da prisión, outra vez as montañas»:

Bican as nubes os outos montes

e os montes danlle apertas ás nubes.

Alá embaixo, un río: nidio espello que fuxe.

Vou senlleiro polas cristas de Si Fong Li.

Latéxame de présa o corazón

cando miro pra o Sul e lembro ós meus amigos.

Non; hoxe simplemente queriamos homenaxear a Ho Chi Minh vertendo ao galego un conto de seu aparecido hai xa un século L’Humanité (19 de febreiro de 1923) e que non sabemos se foi publicado algunha vez (así como a obra de teatro mencionada máis enriba) no seu país natal e no idioma –o vietnamita, ou annamita– en que foron escritos:

Contos e relatos:

Incógnito

Extracto de Lettres à ma cousine [cartas á miña curmá], traducido do annamita polo autor

–É el?

–Non.

–Si, dígoche que é el.

–Estás seguro? Eu vino no hipódromo, tiña o aspecto máis tímido, máis vergoñento, coa viseira na súa cabeza con turbante e os seus dedos cheos de aneis.

–Debeu de empeñar todo iso no monte de piedade. Pero mírao ben, non ves o mesmo nariz chato, os mesmos ollos resgados e a mesma cara de cor marela?

–Si. Talvez teñas razón. Mais, que é o que vén facer aquí, ao metro, e onde están todos os seus mandaríns e mandarinas?

–Probabelmente deixounos na consigna para viaxar de incógnito.

Tal é, cara curmá, o diálogo fielmente transcrito dunha parella moza que se atopaba no mesmo compartimento ca min e que, devorándome cos seus ollos malignos e curiosos, finxían non mirarme.

A conversa continuou nos seguintes termos:

–Que pensas do noso hóspede?, dixo o mozo, tomándome por unha Maxestade e pensando que non os entendía. Era máis divertido con todas as súas sedarías e as súas cristalarías, respondeu a súa compañeira.

–Pedrarías! Xa che gustaría ter esas pedrarías.

–Se as tivese, perderíaas a mantenta para que falasen de min nos xornais e así sería unha estrela. E ti, que pensas do noso protexido?

–Énos moi útil. O forno de Gambais vendeuse, o baúl de Hera Myrtel liquidouse, o proceso do home cortado en anacos non espertou a atención do público porque non é mundano[4], e as nosas existencias íanse esgotar coma os BIC[5], os nosos xornais non tiñan xa con que enzoufar as súas follas. Entón…

–Baixamos aquí, querido?

–Non, na próxima. Entón chegounos un rei.

–A min gustaríame máis Charlot. E, ademais, un rei custa demasiado.

–Non o creas. Lembras o baile colonial na Ópera? Había que pagar 1.500 francos para ver as concubinas do rei de Camboxa e os acróbatas do Marabout do Congo, hoxe non se paga nada para ver o rei que está ao noso carón. Dise que o xerente do Guignol[6] ten a intención de contratalo…

O tren detíñase, a parella baixaba lanzándome unha ollada furtiva e, moi divertido, púxenme a pensar, a pensar en ti. Volvo ver o día en que, coma dous paxaros, ti e mais eu sentabamos nos xeonllos do noso querido tío, que nos contaba historias antigas. Lémbrome do emperador Thuân que, desexando ver e saber por si mesmo se o seu pobo estaba contento del, se disfrazaba de labrego e ía investigar por todo o país. De Pedro de Rusia, que se facía obreiro e traballaba nos estaleiros ingleses. A carón destes grandes disfrazados que querían penetrar na vida do pobo, hai nos nosos días príncipes e reis que, para a súa comodidade persoal e por motivos menos nobres, viaxan tamén «incógnito».

Ignoro a intención do noso «incógnito». Gustaría de saber se o pobo francés é tan feliz, bebe tanto alcol e fuma tanto opio baixo o reinado do seu amigo Alexandre I coma o pobo annamita baixo o seu? Amaría aprender a manexar (á francesa) o fouciño do labrego e o martelo do obreiro á fin de achegar, despois da súa viaxe, un pouco do benestar que lles falta por completo aos seus pobres «dân» (súbditos)? Ou ben, canso de ser gran rei, intentaría probar a vida dos grandes duques?

En todo caso, desde hai algún tempo convertinme nunha Maxestade ao meu pesar. Alá onde vaia, míranme, envéxanme, sorrinme, adúlanme, séguenme.

Dirasme, cara curmá, que é a roda do imponderábel a xirar. Até aquí, todos os que, en Indochina, teñen a pel branca son civilizadores. É o momento de que todos os que teñen a pel marela sexan emperadores de Francia.

Non podes imaxinar a boa acollida que temos aquí. O entusiasmo popular maniféstase espontaneamente desde o momento en que un dos nosos compatriotas é avistado. Os «é el» ou os «mírao» son os saúdos discretos e respectuosos que achamos ao noso paso.

O máis divertido é que o propio goberno non pode xa recoñecer o seu verdadeiro convidado e, para estar seguro de non faltar ao seu deber de hospitalidade, trata marabillosamente a todos os annamitas e fainos acompañar a todos por axudantes de campo! Son criados discretos, desinteresados e absolutamente entregados. Desfanse por completo para nos defender e se os vises seguirme coa solicitude dunha nai que axexa os primeiros pasos de seu filliño, estarías celosa da súa tenrura cara a min. Diríase que están pegados aos meus talóns e se confunden coa miña sombra. Enlouquecen se me perden de vista durante cinco minutos! Como queres que non me emocione con semellantes consideracións?[7]

Hoxe, cada vez que que saio da miña casa, non podo disimular a miña dignidade de ser annamita e o meu orgullo de ter un emperador.

Nguyen Ai Quac

L’Humanité. Organe Central du Parti Communiste (S.F.I.C.), 19 de febreiro de 1923, p. 2.

[1] As noticias sobre Nguyen Ai Quoc a partir de 1930 aparecen, deixando fóra L’Humanité, sobre todo na prensa colonial francesa. La Razón, El Mundo, Abc, La Voz de Galicia, etc., cando falan de grupos de esquerdas, comparados cos adxectivos usados cara a Nguyen pola prensa colonial francesa –e a maioría da metropolitana – semellan, en verdade, irmás da caridade. (N. do T.)

[2] Unha tradución galega deste e outros artigos de Heine: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k400409f/f4.item

[3] O artigo completo, aquí https://gallica.bnf.fsr/ark:/12148/bpt6k400409f/f4.item.zoom

[4] Forno de Gambais, onde Landrú queimou partes do corpos dalgunhas das súas vítimas. Considérase que matou como mínimo once mulleres. Hera Myrtel, nome literario de Marie Louise Victoria Grouès (1868-1931), monárquica, feminista, escritora, etc. En 1922 matou o seu segundo marido, meteuno nun baúl e facturouno por ferrocarril desde París a Nancy, de aí a referencia ao baúl.

[5] Beneficios Industriais e Comerciais (N. do T.)

[6] Teatro popular parisiense (N. do T.)

[7] Segundo Joseph Andras en A lo lejos el cielo del Sur, Nguyen Ai Quac era vixiado constantemente pola policía e algúns dos seus compañeiros annamitas eran confidentes policiais, de aí que o sarcasmo de Nguyen Ai Quac alcance altos cumes: sabía que era vixiado pola policía francesa, que seguía todos os seus pasos, que semellaba pegada aos seus talóns, que se confundía coa súa sombra e que, se o perdía de vista cinco minutos, toleaba. Finalmente, perdeuno de vista. (N. do T.)