‘Un home que xaceu aquí’, as orixes do Old Bushmills

César Lorenzo Gil.

Coincidindo co 30.º aniversario da súa publicación (daquela en Sotelo Blanco), a editorial Galaxia publicou no 2023 Un home que xaceu aquí, a primeira novela de Aníbal C. Malvar, un deses autores que despois dun fulgurante inicio literario en lingua galega (Premio Xerais de Novela incluído, por Unha noite con Carla, 1995), pasou a publicar en castelán: A súa última obra é Lucero (Akal, 2019).

A reedición de Un home que xaceu aquí é unha feliz noticia por varios motivos. Por unha banda, en orde crecente de importancia, porque deste xeito se reivindica a narrativa galega de Malvar, quizais algo esquecida porque toda ela pertence a finais do século XX e porque o Malvar actual que moitos dos seus lectores recoñece é o das súas excelentes columnas de opinión e demais textos xornalísticos, en Público e outros medios, en castelán, un castelán valleinclanesco, pero castelán. Por outra porque ese mesmo paso do tempo e a desaparición de Sotelo Blanco borrou en parte aquel momento moi vizoso para unha narrativa que hai máis de trinta anos era novidosa e practicada por voces novidosas (á parte de Malvar, na colección ‘Medusa’ estaban Queipo, Borrazás e outros nomes hoxe moi relevantes). Era unha época na que a normativización do galego entraba na súa segunda década e a autonomía creara a sensación de que podía haber un mercado normalizado para o libro en galego. Era unha sensación quizais enganosa (e diso fala esta novela), pero aquela experiencia de diversificación de voces e xéneros (incluídos os máis populares) e de consolidación do galego como lingua literaria para autores que daquela andaban nos trinta anos foi alicerce para a posterior consolidación do cativo, pero estable, mercado editorial galego, sustentado principalmente na lectura escolar.

Un home que xaceu aquí lese con gusto trinta anos despois da súa orixe. Seguramente moitas expresións e algúns comportamentos dos seus personaxes nos soan afastados ou incluso estridentes. A propia trama sería hoxe obsoleta: o mecanoscrito (si, escrito a máquina) dunha novela desaparece do depósito documental dunha editorial e o protagonista e narrador, o catedrático Xosé María Bernal, inicia unha procura policial non só para descubrir que ocorreu co tal orixinal senón cal é o segredo que oculta. Hoxe en día ese mecanoscrito sería un .doc ou un .pdf. Os personaxes usan teléfonos fixos e guías telefónicas. Reservan os hoteis na hora, non mediante Booking, e cando queren ler un documento, teñen que ir ao sitio e non á web da Galiciana.

Mais todo iso é a casca da novela. A cerna segue intacta. Un home que xaceu aquí é unha comedia sobre o ego artístico e as cicatrices do pasado que destaca sobre todo polo enxeño nos diálogos e certa inconsciencia narrativa que lle acae moi ben a ese universo de cartón pedra que Malvar deseña. Hoxe parece pavero que un escritor en galego forme parte da elite social de Santiago de Compostela ou que alguén arrisque o pelico por demostrar que unha obra é orixinal ou un plaxio. E seguramente tamén o era así hai trinta anos. O propio Malvar, no prólogo que escriibiu para esta nova edición, intenta acomodar o ambiente desta obra á atmosfera que se vivía naquel primeiro tempo do fraguismo, pero coido que esta novela non é unha radiografía con intención realista daquel tempo (como si foron A man dereita e Unha noite con Carla), senón máis ben un intento gozoso de burlarse do xénero policial (sen traizoar nunca as súas férreas regras: dosificación da información, xiros inesperados, protagonista perdedor, femme fatale…). Co engadido de que tamén hai unha visión sarcástica do nacente sistema literario galego, coas súas cátedras, investigadores universitarios, editores e escritores convertidos en popes. Todo ben cargado de esaxeración e humor, como debe ser.

Hai que lembrar que cando Malvar publicou esta novela tiña 27 anos e que esta é a súa primeira obra longa. Á parte de polo seu propio argumento e execución, Un home que xaceu aquí ten valor como xénese do modelo narrativo en galego que logo desenvolveu nas dúas obras das que xa falamos (hai que engadir ao ciclo galego tamén Á de mosca, 1998, aínda que esa novela xa se afasta no ton e nos seus obxectivos literarios das tres anteriores).  A Compostela nocturna e canalla que se opón á outra, grandilocuente e hipócrita, que intenta agochar o seu propio pasado de inxustizas e abusos. Os personaxes cansos, adictos, covardes case sempre, mais de cando en vez afoutos bastantes para oporse á doutrina dos vencedores. E o Old Bushmills, ese whisky protestante que, se se bebe algo en Galicia será por mérito de Aníbal Malvar.