Unha carta de Ánxel Fole a Toronto

Xesús González Gómez.

O sábado oito de abril de 1961, Ánxel Fole, baixo o seu coñecido pseudónimo de Neumandro, publica na última páxina (a oito) do xornal El Progreso, de Lugo, o artigo titulado «Carta para Toronto», artigo que continúa na páxina 5.

De que vai este artigo? Irémolo resumindo. Iníciase desta maneira: «Mi querido y viejo Juan Ramón». Quen é este Juan Ramón? Fole descóbrellelo aos lectores nas liñas seguintes: «Eres tu [….] uno de los viejos amigos con quien me ha sido más difícil entablar correspondencia». Tardou vinte e cinco anos en ter noticias indirectas sobre el e, finalmente, logrou localizalo na cidade canadense de Toronto. Mediante esta información, sábese que Juan Ramón é un exiliado, xa que había vinte e cinco anos que se iniciara a guerra civil española. Juan Ramón, en 1936, ou en 1939, abandonou España. Talvez en 1936 estaba en zona leal, mentres que Fole quedara en zona rebelde, logo franquista, e por iso desde ese 1936 non soubo nada del. Logrou localizado «gracias a una carta de N., desde Buenos Aires, a quien le habían escrito desde París, que se refería a otra carta de un común amigo desde Oslo». Tanto aquel que se nomea cunha simple inicial N., como quen lle escribirá dende París e o común amigo dos dous residente en Oslo, hai que consideralos como exiliados. O artigo «avanza» e sabemos que Juan Ramón neses vinte e cinco anos viviu «en nueve naciones, situadas en tres partes distintas del Mundo». En troques el, Ánxel Fole, neses anos só saíu catro veces de Galicia. E pasa a dicirlle a Juan Ramón que con todos os amigos da «peña» de Lugo e de Santiago «logré formalizar correspondencia». O último con quen contactou foi con «José María. Vive ahora en Roma, como delegado de la FAO. Luis ha caído por aquí el último verano, procedente de Suiza»; a súa simpatía, escríbelle o escritor galego a Juan Ramón, é aínda «más arrolladora que en Santiago. Y se volvió para América». Marchou mais antes dixo «que se iba muy bien impresionado por la actividad cultural de Galicia». Como se percibe, da «peña» luguesa e compostelá, como mínimo, cinco dos seus compoñentes exiliáranse.

[Non sei, nin me importa, aínda que me acendese un pouco a curiosidade, se estes Juan Ramón, N., Luís, José María citados no artigo son personaxes reais. A verdade é que fozando no imprescindíbel Diccionario de Fole, de Xosé Cora e colaboradores, publicado pola Fundación Barrié en 1997, non dei con ninguén que vivise no Canadá ou fose funcionario da FAO, o que non quere dicir nada. Ao mellor Fole enmascarou persoas reais, por aquilo de que o franquismo sempre estaba vixiante…]

Pasa logo Neumandro a comentarlle a Juan Ramón a carta que este lle enviou e afirma que comprende a súa «“grave” nostalgia», e que nas longas noites invernais canadenses, «que tú tan bien describes», lea en familia libros galegos, que tamén lles dá a ler aos seus amigos galegos que viven no Canadá: «No podía suponer que hubiese ahí tantos gallegos», e que houbese lugueses. A Juan Ramón sorpréndelle «la pujanza de nuestra nueva literatura» e cita un artigo de Fole, «Auge y vigor de las letras gallegas», que leu nunha revista bonaerense. Ao residente en Toronto, chéganlle os libros galegos vía… Buenos Aires, pero a cousa, segundo o autor de Terra Brava, «tiene inmediato arreglo…».

Pasa logo escritor galego a contarlle feitos, vidas, etc., que se supón que por eles se interouse Juan Ramón: Álvaro Cunqueiro «está mucho más grueso. […] Su charla sigue siendo incomparablemente atractiva, como lo era en Santiago, cuando acompañábamos a Arturo Souto y Carlos Maside». Cunqueiro viaxa moito, dá moitas conferencias, participa en banquetes e oficia de mantedor de Xogos Florais e «sigue escribiendo con la misma letra suelta y clarísima con que escribió Cantiga Nova, libro que tu has leído inédito en Santiago.  […] Parece que le comunicó su gran actividad viajera el insigne hidalgo de Trasalba». A este último, a Ramón Otero Pedrayo, Fole veo ás veces en Santiago e estivo dúas veces en Trasalba, e informa ao amigo que o autor de Fra Vernero «come y bebe con la sabia esplendidez de antaño. Pero ya no fuma».

O correspondente de Toronto, que pasou a nenez e a mocidade en Lugo, pídelle novas da cidade, desexo que Fole realiza inmediatamente: o termo municipal da cidade de Lugo acada os sesenta mil habitantes, a súa poboación duplicouse, fenómeno común a case todas as cidades galegas. Hai moita circulación, polo se crearon os gardas da «porra». «El otro día», continúa, «me he enterado de casualidad que la matrícula de bares de toda clase llega a ciento dos. “¡Lugo, alegre y famosa por sus trescientas tabernas!”, decíamos años atrás». O numero de librarías, drogarías, farmacias e froitarías «se habrá triplicado o cuadruplicado en su conjunto», mais desapareceron  as «guarnicionerías, churrerías y cacharrerías», como desapareceron «aquellos locos o chiflados populares. […] “Trifón”, “Mascarillo”, Pepe Montero, “El Patria”, “Media suela de baqueta!”…» E tamén desapareceron aqueles toliños que tiñan «la manía de hablar en verso y pronunciar largos discursos», os tolos de agora teñen moito menos que ver coa Retórica e a Poética. E en toda a cidade só hai un verdadeiramente gracioso. E acaba a noticia sobre os tolos dicindo que «a Faustino “Caldereta” o “Trifon” se le ha visto por última vez en Mellid el año cuarenta y uno, afeitando a un labrador en un gallinero».

En 1936 había dous cines, agora a cidade conta con seis e estase a falar de construír o sétimo. E no cultural, «chico, estamos verdaderamente echados a perder». Se antes había dúas exposicións ao ano, agora son oito ou nove; se se daban dous concertos, «hoy tenemos doce»: «Funcionan muy eficientemente una Filarmónica y un Cineforum». Están tamén os Cursos da Universidade de Primavera, por cuxas tribunas «han desfilado muchas eminentes figuras de loa intelectualidad española». Lese moita máis prensa estranxeira, véndense xornais e revistas franceses, italianos, portugueses e ingleses. Talvez, di, se vendan cada día uns douscentos, ou pouco menos. Varios centenares de lugueses viaxaron por Europa e «viven aquí bastantes extranjeros».

A Praza Maior continúa bela como antes, aínda que «se ha modificado su ornamentación» y «tan sólo dos nuevos grandes edificios han roto su proporción o armonía», na praza instaláronse varios cafés, entre eles o Café Madrid, onde Fole  gusta ás veces «pasar una hora despues de cenar, en las noches de invierno», para ver desfilar os «trasnochadores», aínda que haxa menos que antes.

Polo que respecta aos fundadores da «inolvidable revista Ronsel», tan só un vive en Lugo, o pintor e escritor Ángel Johan. Co seu director, Evaristo Correa Calderón, falou durante as festas do San Froilán, e Jesus Bal y Bay continúa a vivir en México, e habería que comunicarlle, xa que foi o autor do libro Hacia un ballet gallego (1925), que xa existe un ballet en Galicia, o Ballet Gallego da Coruña, que actuou con grande éxito, segundo lle contaron, xa que el estaba neses momentos en Vigo, no último San Froilán.

E xa acabando, pregúntalle Fole ao seu correspondente se lembra os paseos que facían pola estrada de Ombreiro, «que entonces sólo llegaba hasta las proximidades de la Aceña del Rey Chico». Agora xa chega até Ombreiro, mais como a partir de Meilán «la carretera coge altura, deja de verse el río Miño y los prados ribereños», polo que se furta «á contemplación uno de los más hermosos paisajes de las tierras lucenses.» Outra noticia desagradábel: as choivas do últimos outono derrubaron gran parte da antiga torre de Ombreiro. E acaba o artigo

«El veinte de marzo paseaban los lucenses bajo la sombra de los negrillos de la Alameda. No recuerdo que nunca saliese la hoja a estos árboles hasta el diez o quince de abril. También brotó la hoja de los robles. El pasado año aún estaban desnudas sus ramas por el veinte de abril. En tu última carta, fechada el 24 de marzo, decías que estabas viendo caer la espesa nieve, y que aún habría dos o tres nevadas. Aquí tan sólo nevó dos días este invierno…

Un gran abrazo.»

O artigo de Neumandro, que recomendamos ler na súa integridade é un artigo, no fondo, melancólico.

Algunha vez, nalgún lugar, Álvaro Cunqueiro escribiu que vivir nunha memoria melancólica é unha forma de vivir como outra calquera. Talvez vivir nunha memoria melancólica é unha das mellores maneiras de fuxir do erro que constitúe a nostalxia, talvez…

A melancolía, malia os grandes estudos dedicados a ela: Richard Burton, Anatomía da melancolía, 3 tomos na edición española da Sociedade Española de Neuropsiquiatría, de Panofsky (Saturno e a melancolía), de Roger Bartra, etc., malia ese pequeno mais incisivo traballo de Freud, Doo e melancolía, é un concepto en certa maneira inapreixábel, tanto desde o punto de vista médico —que viría ser unha especie de depresión— como literario e/ou filosófico. Para Freud, na melancolía «úrdese unha multitude de batallas parciais polo obxecto, nela enfróntanse o odio e o amor, o primeiro pugna por desatar a libido do obxecto, e o outro por salvar do asalto esa posición libidinal. A estas batallas parciais non podemos situalas noutro sistema que no inconsciente, o reino das pegadas mnénicas da cousa.» Segundo Rosa Mora Petit, De memòria: història, somnis, records,… en format tant electrònics com materials, para Marc Augé, as «pegadas mnénicas» serían «as lembranzas infantís, labradas polo esquecemento, e na medida que neste lado da lembranzas detectamos as pegadas que atormentan sen razón evidente o presente do individuo.» Talvez «neste lado da lembranza» se instala a melancolía. Porque ao cabo, quizais o melancólico é un ser descontento co mundo real e ese descontento pode acabar, entre outras, de dúas maneiras: na esquizofrenia —o ser crea outro mundo máis soportábel— ou na rebelión. Ora ben, nunha rebelión consciente de que quizais o fin, o obxecto, nunca será alcanzado e, polo tanto, trátase de ganar esas «batallas parciais» de que falaba Freud.

É nesa segunda maneira ou modo, a da rebelión ou revolta, cando a melancolía se pode converter nun sentimento político. Mais, nace esta melancolía política, rebelde, da demolicións das ideoloxías ou da esperanza do seu triunfo máis ou menos próximo? As derrotas políticas, tocan a morte polo futuro ou o futuro aproveita as cinzas das derrotas para se realizar? De todo isto fala Enzo Traverso na súa obra: Mélancolie de gauche. La force d’une tradition cachée (XIX^e-XXI^e siècles), Paris, Éditions de la Découverte, 2016, 228 páxinas (existe versión española: Barcelona, Galaxia Gutenberg, 2019). Seguindo, e matizando, a Traverso intentaremos esculcar se este artigo de Fole do que fixemos un longo resume está ou non atravesado pola melancolía. Pola melancolía de esquerdas, ben que non polo que se podería denominar melancolía revolucionaria.

Penso que «Carta para Toronto», e moitos outros artigos de Ánxel Fole, están atravesados pola melancolía. Mais unha melancolía, en certo modo, ben que o que escribiu Fole e lemos nós poida insinuar o contrario —ese «optimismo» que deitan algúns dos datos que entrega— rebelde. Expliquemos o que queremos dicir.

Fole escríbelle a un amigo do que non sabía nada dende había vinte e cinco anos, e que reside en Toronto. Como dixemos, un exiliado da guerra civil. Un vencido, como o foi o autor de Terra Brava. Escríbelle e explícalle, mellor dito, nárralle o que acontece hoxe en Galicia, sobre todo en Lugo, ao tempo que lle lembra vellos tempos. Mais dá a impresión, nunha lectura máis ou menos superficial, de que non os lembra con nostalxia, xa que dá unha serie de datos que queren demostrar que a «cousa»… avanzou. Mais que talvez a «cousa» non sexa así o dea a entender o escritor lugués cando fala dos fundadores da «inolvidable revista Ronsel»: só un deles vive en Lugo e nada suplantou esta revista. A medida que se progresa na lectura do artigo, decatámonos que se ben Fole lembra tamén o tempo pasado, nunca o compara, co tempo presente, a non ser cando fala de número de farmacias, librarías, drogarías, cines, concertos… Mais eses «datos» son o resultado de… (dirémolo máis adiante). Cando fala da paisaxe… hai un lamento, como, curiosamente, lamento é o final do artigo, cando lle informa ao seu amigo Juan Ramón de que en Lugo, «sólo nevó dos dias este invierno…». O artigo está atravesado por unha corrente subterránea difícil de percibir nunha primeira lectura —corrente que está como pegada nos intersticios das palabras, mais tamén corrente que alguén pode confundir coa nostalxia, cando non hai ningunha nostalxia, repetimos, no escrito foleano—, pero que logo se deixa ver: é a aposta melancólica. O escritor galego, na carta enviada ao seu vello amigo instalado en Toronto, esquécese (sic) de informalo de todo aquilo que se perdeu en Galicia, en Lugo, nel (Fole) neses vinte e cinco anos: iso que esquece, é aquilo que está integrado nos intersticios das palabras, o que produce a melancolía. Iso que esquece, o que se perdeu e non pode nomear, que non lle deixan nomear (ese pasado de derrotas, asasinatos, represións mais tamén de esperanzas), e o que Fole integra non no presente, senón no futuro, mais sen que ese pasado lle corte o camiño ao futuro: é dicir, sen que o dirixa. Ese pasado, do que ás veces fala directamente Fole (os paseos con Maside e Souto), outras subrepticiamente («No recuerdo que nunca saliese la hoja a estos árboles….) tampouco debe, nin pode, servir para contrapoñelo ao presente, senón que debe servir para atizar no futuro, no por vir (polo tanto, tamén no presente), a faísca da esperanza que aniña no pasado, nas ruínas do pasado. Iso si, sempre sabendo que quizais nunca se chegue a conquistar ese futuro, mais sempre intentar procuralo: de aí eses datos e ese «optimismo» da vontade que deita este artigo —e outros máis— de don Ánxel Fole.