Unha inocentada redonda na prensa cultural galega do 1990

Rodrigo Osorio Guerrero.

Con todo o meu agradecemento a Xosé María Álvarez Cáccamo

O abuso político e mercantil das loiadas difundidas a través dos medios de comunicación comezou a supoñer un problema público nas dúas últimas décadas, cando a internet e, sobre todo, as redes sociais lle puxeron fin ao monopolio de creación da Verdade a través dos ensaios, a prensa, a radio e a televisión. Só o ataque a esa exclusividade dos poderes fácticos fixo que se comezasen popularizar teorías críticas cos medios que, até aquel intre, só defendían algúns pensadores que habitaban nas marxes da ortodoxia.

A loita polo poder («a guerra do relato», como lle chaman os analistas políticos) luxa a nosa vida toda e agocha tras o seu lixo e indecencia a marabilla do proceso que fai que un conto modifique a realidade. As historias e os mitos son o xeito co que os sapiens nos contamos o acaecido: o rotación solar, as crecidas do Nilo, a erupción dos volcáns, o arco da vella, a partenoxénese, a solidez das rochas, a chegada do inverno, etc.

Na historia da arte hai exemplos dabondo de como o ficticio inflúe dun xeito transcendental nas cousas que pasan. Un caso moi coñecido é o do poeta James Macpherson que cando descubriu (ou inventou) en 1760 os versos de Ossián, os máis antigos (e falsos) exemplos literarios de Escocia, deu lugar a un movemento artístico, o romanticismo, e outro político, o nacionalismo.

Moi vencellada con esta mecánica das historias está a metaficción que o filósofo Miguel Catalán describe como o instrumento que os artistas usan para reflectir en calquera das súas disciplinas a máis terríbel das sospeitas: que toda a nosa vida ten como alicerce unha inmensa fraude ou, dito doutro xeito, que o que concibimos como realidade non é máis que unha outra ficción. Neste eido atopamos os xogos de Cervantes no Quijote; Unamuno en Niebla; Ende n’A historia interminábel ou Torrente Ballester en tantas das súas obras.

Tamén na literatura galega hai moitas obras e autores que sementan no fértil terreo no que coinciden e se retroalimentan o acaecido e o ficticio: o Cancioneiro de Monfero, de Xosé María Álvarez Blázquez; Xosé Luis Méndez Ferrín e os seus Heriberto Bens e Dosinda Areses; as intervencións apócrifas en antoloxías de Baldo Ramos e Xosé María Álvarez Cáccamo; as Cousas de Kulechov, de Susana Rei; O Gabinete de Marabillas do Arxentino da Rocha Alemparte, descuberto polos irmáns Pérez Pintos; as intervencións comunicativas das artistas de Illa Bufarda; Teresa Moure e Ana Brouwer; Samuel L. París e a súa antoloxía Internacional de Poesía Anarquista; Igor Lugrís con Xandra R. Grey e Haroldo dos Santos e, claro, a literatura toda de Álvaro Cunqueiro.

A prensa atópase no núcleo deste fenómeno literario no que a ficción asalta a realidade: as historias redactadas con formato de novas pasan integrar a Historia grazas ao procedemento que Sergio B. Landrove chama «verificación». Un conto, una ficción, disfrázase de verdade para pasar a integrar a Realidade. O exemplo máis coñecido deste fenómeno é a versión radiada baixo a dirección de Orson Welles da novela A Guerra dos Mundos pero hai outros moito máis preto de nós.

No meu traballo de edición literaria de No ventre da matriosca, o ensaio póstumo do mencionado Landrove que Axóuxere editora publicará en 2025 , serviume para coñecer un caso exemplar e brillantísimo dun destes boatos feito dende o suplemento semanal Galicia literaria.

Entre 1989 e 1997 editouse en Vigo o Diario 16 de Galicia. Os venres acompañaba ao xornal ese suplemento que dirixiron Manuel Forcadela e Xosé Ramón Pena. O día dos Santos Inocentes de 1990 era venres e os responsábeis das páxinas culturais decidiron abandonar as normas do xornalismo cultural para intervir dun xeito radical e humorístico no acaecido. O número[1] contiña cinco pezas que dende o peculiar estilo de cada autor afrontaban os procesos de verificación quer dende a hipérbole, quer dende a verosimilitude obxectivista, quer dende o humorismo máis descarnado para amosar o verdadeiro poder da literatura.

De xeito paradoxal as creacións máis hiperbólicas polo seu contido («As cántigas de William B. Yeats»», de Xosé Ramón Pena e «Un achado fundamental sobre “Os Eoas”», de Manuel Forcadela) son as máis tímidas na súa redacción. Na primeira peza, Pena revela unha descuberta que de ser certa tería que abrir o xornal: o achado, no Museo de Pontevedra, do orixinal de Doce poemas ao modo d´outroura, unha obra descoñecida na que o irlandés W. B. Yeats abandona a súa lingua materna para escribir en galego influído polo seu grande amigo Xosé Otero Espasandín. Yeats é descuberto como o primeiro autor da escola neotrobadoresca. Todo un canonazo na liña de flotación da historia da literatura.

A segunda peza, a achega de Forcadela, supón outra invención afouta. No seu artigo anuncia a próxima publicación do ensaio Luces y sombras en la literatura decimonónica peninsular, de Matilde Martínez, apócrifa profesora da Universidade Autónoma de Madrid. A tese fundamental do estudo, en palabras da súa autora no limiar é que: «el carácter terminal del imperio español durante la última mitad del XIX trajo consigo la debilidad de la idea de España […] y expulsó hacia la periferia a todos aquellos talentos que un siglo antes, hubieran sido consagrados en Madrid como los grandes baluartes de la nueva literatura».

Cando se ocupa da literatura galega revela a descuberta que destacan en Galicia literaria: Martínez demostra que Eduardo Pondal rematou Os Eoas e que entregou o libro á imprenta no mes de febreiro de 1895. A proba da profesora é un fragmento desta primeira edición que apareceu na Biblioteca Nacional de España[2]. A estudosa intenta atopar as razóns polas que desapareceron todos os exemplares desta primeira edición do libro e as atopa nunha carta inédita de Manuel Murguía, o gran ditador da nosa cultura, ao bardo: «Después de almorzar he estado releyendo tu libro. O mejor dicho, lo que queda del [sic] pues gracias al honor que me hiciste siguiendo mi consejo, nadie podrá en el futuro decir que un gallego ha prestado su canto a la loa ya inútil de perdidos imperios[3]».

Forcadela non se atopa cómodo coa trola e remata o seu artigo cun «na man dos lectores está agora entender como certas ou incertas, probadas ou improbadas, as afirmacións que no libro se realizan». Sementa a dúbida como tantas veces fan os grandes mistificadores.

Dende un humorismo máis falcatrueiro aportan as creacións de Xosé María Álvarez Cáccamo e Gonzalo Navaza que xiran arredor de Gali-Mar, unha nova editorial que un retornado enriquecido co negocio do aluminio en Islandia, Demetrio Friol, acababa de fundar en Lugo[4] e o primeiro título que publica (Na mañá das palabras, de Marta Gándara[5]) ao que Navaza lle dedica unha crítica con moito da súa poética do absurdo da que pode servir de exemplo a referencia aos «Veintidous poemas reversibles» que Gándara inclúe no seu libro: «Son once curiosas composicións nas que os versos poden lerse de esquerda a dereita e de dereita a esquerda, resultando en cada caso unha lectura distinta e mesmo contraposta. Sirva de exemplo a inxenua cancionciña infantil titulada «Re do fa, re do fa» que resulta ser, lida de dereita á esquerda, unha exhortación á promiscuidade sexual».

Completa o contido dese suplemento a recuperación que Román Raña fai do descoñecido soneto «Non sou quen fui; morreu de min gran parte». Un poema escrito nos «séculos escuros» por Arturo de Fontán e Santos, un mediocre e inexistente compositor de oitavas reais, e xa compilado en 1760 polo marqués de Villasanta no tomo Coplas y sonetos pero, até o momento, non se incluíra en ningunha das historias da literatura galega publicadas. Raña, nun tremendo salto mortal, traballa con outra das figuras máis queridas polos creadores de apócrifos: o «preplaxio» ou «plaxio por anticipación». O soneto é, no mundo acaecido, unha tradución ao galego doutro de Petrarca, mais como no mundo ficticio creado pola recesión foi escrito antes do nacemento do poeta de Arezzo, Raña ten que se preguntar e nos pregunta polo enigma que levou ao humanista italiano a fusilar os versos de Fontán e Santos. Será toda a obra de Petrarca plaxio de literaturas minoritarias?

Estas son as cinco pezas xornalísticas, grávidas de ficción, que pretenderon dende o humor, un elemento imprescindíbel pero aínda moi desprezado polas artes ortodoxas, facer outra Galicia (literaria) posíbel. Os autores amósannos a mecánica da loia, os procedementos da ficción, os mesmos que usan os mentireiros mercantís e políticos. Coñecelos e estar afeito a eles é a mellor vacina contra todas as loiadas que pretenden facernos crer que moito do que non pasa é verdade.

[1]O 32 bis da súa 2ª época, de 28 de decembro de 1990.

[2]Concretamente 17 páxinas que conteñen corenta oitavas reais que corresponden aos capítulos vinte e un, vinte e dous e vinte tres do poema.

[3]Carta de Manuel Murguía a Eduardo Pondal, 16 de setembro de 1896 citada por MARTÍNEZ, Matilde. Op. Cit.

[4] Moitas das declaracións de Friol na entrevista que asina Álvarez Cáccamo son críticas retranqueiras á situación do mundo editorial galego: «Con Víctor Freixanes non conseguín falar, debido ás súas múltiples ocupacións. A quen si trato —e ten toda a miña simpatía— é a Sotelo Blanco» ou as poses dos intelectuais: «un longo exilio foi o que teño vivido. Non me parece hiperbólica a expresión».

[5] Na páxina III do suplemento aparece a capa do libro e unha foto da autora. Sei, polas manifestacións de Álvarez Cáccamo que se prepararon as portadas doutros dous libros eufónicos e invisíbeis: Os horóscopos do lobo, de Odón Portonovo (Ö editora) e De leve mester, de Belén Estévez (Editorial Ente) cuxas críticas non dei atopado en ningún exemplar de Galicia Literaria.