Unha lección de memoria moral
Así fixo Otero Pedrayo o Libro dos amigos (e 2)
Xesús González Gómez.
Case dezaoito meses despois, Otero, outra vez en La Noche, retruca no tema. O día de Reis de 1948 publica o artigo –na sección Parladoiro– «O libro dos amigos». Se no anterior artigo de título case similar (Otero repetiu en diversas ocasións o mesmo título para diferentes artigos; artigos que nunca foron refacción doutros –nisto das refaccións de artigos, os grandes mestres galegos foron, sobre todo Xosé María Castroviejo, que chegou endosar a un mesmo xornal un mesmo artigo, con diferente título e o cambio dalgunha palabra, até catro e cinco veces, e Álvaro Cunqueiro, que refixo, con diferentes títulos diversos artigos seus publicados en diversos xornais e/ou revistas), diciamos que se no anterior artigo que comentamos Otero afirmaba que o libro dos amigos mortos sería o libro máis doado de escribir e que el nunca, malia os intentos, puido inicialo, neste novo artigo confesa cando tivo a idea de escribilo: «Fai unha dúcia de anos, cando comecei a sentir a soedade arredor de min, merquei un mazo de duascentas fermosas e satinadas follas e sin dubidas escribín na primeira o tídoo d’un libro». Pero máis que un libro, o que quería pasar ao papel era «unha proieución do esprito. Ningún traballo de conceito e lingoaxe», porque, en realidade, «o libro xa está feito. Val a pena numerare os capídoos con grandes números romanos». Máis que estar feito, porén, o libro «faise cada día […]. Intuición e vivenza do esprito, esenzas atal fondas e íntima(s) a materia do libro… A materia e a forma». E a forma poderíase definir: «amor e saudade». Mais a pesar de cousas tan determinadas no espazo como «a silueta de Lousada Diéguez baixo aquila carballeira e a sua voz falando de Galiza», a leución de Don Marcelo sobre da comedia e dos poetas, os longos silencios de Tinacio Hermilla […]», non «hai tempo nin espazo».
Certamente, o libro faise cada día, pero existe un, non, dous medos que preocupan ao escritor: «Cecáis as bágoas desluzan as liñas frescas de tinta» e «¿Por qué este latexar do curazón?». O primeiro medo pode, digamos evitarse, ou, cando menos, corrixirse ao escribir novamente esas liñas; e o segundo? Non pode este medo conducir ao bloqueo do escritor? Acho que tal é o sentir de Otero, despois de lermos os parágrafos que seguen:
«Semella atal doado levar ó papel ista visión de Antón Vilar, aquil perfil de Don Antonio González Garbín[1], do que xa non se lembra ninguén… Pois o libro non ten máis comezo nin remate do qu’a miña íntima vivenza. E pódese escribir por calquera parte. A lembranza vivente non quer sistema, nin método. Abonda que a man se deixe guiar polo sentimento.» Mais a pesar de que a man se deixe guiar polo sentimento, desde hai «unha ducia de anos», «as famosas follas e os números romanos envellecen». Se fixésemos, cada un de nós, cada unha de nós ese libro, «inda que non tivéramos outra cousa seríamos ricos a fartar de bens do esprito, ca materia e a forma diste libro». Un libro que toda/os «vivimos con chea sinceridade, o mais verdadeiro que poidera eu –¡perdón por voltar á primeira persoa!– escribir. E que semella escrito, e que…non m’astrevo a escribir».
O libro está feito, mais Otero confesa que non se atreve a escribilo «por medo de turbar con artificio a pureza do vivir lembradoiro. Medo de que a idea se mancar no papel». Un «respeto infindo» impídelle «escribir o libro», porque en realidade as «falas cos amigos mortos» non se poden «refrexar no papel». O escritor ten medo e polo tanto non se atreve a escribir o libro xa feito. Teme que a súa escrita, malia o libro non precisar de ningún traballo de concepto e linguaxe, caia no artificio e traizoe «a pureza do vivir lembradoiro» e sexa incapaz de reflectir as falas cos amigos mortos, que todo acabe en artificio. É dicir, que o artificio literario, o que denominamos técnicas literarias e lingüísticas acaben por converter a pureza do vivir lembradoiro, en algo falaz, falso, inauténtico aínda que sexa sincero. Noutras palabras, Otero formúlase a vella loita entre a verdade e as técnicas literarias. Se se impón a verdade, o escrito convértese en, simplemente, puro documento, importante para os historiadores e lectores en xeral, pero nada a ver coa literatura. Se se impoñen as técnicas literarias, o escrito convértese en artificio, en falsa retórica: só un perfecto equilibrio, ou unha perfecta unión, entre verdade e técnicas literarias pode converter o escrito en verdadeira, literatura, e, xa que logo, en verdade; e neste caso, a literatura remata por reflectir, mellor dito, dará a coñecer tanto a pureza do vivir lembradoiro como as falas cos amigos mortos. Con outras palabras, Otero –salvando as distancias cos narradores do universo concentracionario, que pelexaban co artificio para dar a coñecer a verdade, sabendo, porén que sen artificio non podía haber beleza, e sen beleza tampouco, e, xa que logo, a recepción da súa verdade sería nula– non converte os seus retratos ou necrolóxicas en artificio literario, pero non pode esquecerse de usar os artificios para así colocar a verdade en primeiro plano. Unha verdade, por outra parte, que debido ás circunstancias políticas –os asasinos mandaban no país– non podía presentar en bruto, declamar a viva voz.
E acaba o autor de Fra Vernero preguntando(se): «¿Abondarán as duascentas follas, ou sobrará unha sóia? Lediza e dor de vivir a cotío e se non determinar a escribir “O libro dos amigos mortos e inmorrentes”. O que cada home leva en si. Mais o meu mais fermoso».
Segundo este artigo, Otero Pedrayo, en xaneiro de 1948, aínda non se determinara a escribir ese libro que soñara en 1936, cando comezou a sentir a soidade arredor seu –polo que podemos colixir que uns meses despois do funesto 18 de xullo dese ano, cando o escritor sabe dos asasinatos de tantos amigos seus–; ese libro que, segundo as súas propias palabras, sería o seu máis fermoso libro, ese libro que tanto lle custou, xa que o medo ao artificio e o «latexar do curazón» o bloqueaban. Mais superou ese bloqueo, e unha vez acabado e publicado, non sei se é o máis fermoso libro do escritor ourensán. Mais é un libro, en palabras de Méndez Ferrín recollidas por Marcos Valcárcel no seu limiar, en que Otero, «fiel á súa clase e á enerxía patriótica que o embebedou mentres tivo un alento, soubo escribir, dez anos despois da masacre de 1936, o máis fermoso dos panfletos do mundo contra o fascismo e que se titula O libro dos amigos», mais non é só iso, que non é pouco. Aínda que talvez non sexa o «máis fermoso dos panfletos do mundo contra o fascismo», este libro do mestre ourensán é tamén, e sobre todo, unha lección cívica, unha lección política, unha lección de moral… e unha lección literaria. A obra mestra galega diso que denominamos «memoria moral».
[1] Anotemos que todas as persoas citadas nos dous artigos son presenza en O libro dos amigos, agás Xosé Lesta Meis, a quen Otero sempre amou e admirou, véxase os seus artigos «Encol do Estebo», Céltiga, nº 102, 25 de marzo de 1929, e «Lesta Meis», Heraldo de Galicia, 29 de xaneiro de 1930.
