Visibilidade e invisibilidade no sistema literario galego
Eva Moreda.
“O peor que lle pode pasar a un libro non é que lle fagan unha crítica negativa; é o silencio”: así tuiteaba César Lorenzo o outro día, e a frase xuntouse coa rutina de listas de mellores do ano e con outro tuit máis críptico sobre a reiterada ausencia de certa editora galega nas páxinas de cultura de certo xornal. Todo isto, mesturado coa destemperanza e o lixeiro non saber en que día se vive propio dos últimos días de vacacións de Nadal, leva a pensar cousas como: que é visible e que é invisible? E cales son as particularidades, se as hai, destas visibilidades e invisibilidades no sistema literario galego?
A idea que está detrás da frase que tuitaba César non é nova: xa hai anos dicía algo ben semellante, aquí mesmo en Biosbardia, un crítico moi recoñecido no noso país. Con certeza que a frase pode lerse como un subterfuxio para non exercer o papel, xustamente, de crítico: leo tal libro e non me gusta e, en lugar de facer unha crítica negativa pero xusta na medida do meu criterio, non escribo nada e así non me poño a mal co autor nin coa editora, nin tampouco semento activamente a dúbida de que igual o sistema literario galego non é tan perfecto como se quere dar a entender nalgúns recunchos. Pero, se se imaxina a frase pronunciada non por un crítico, senón por un autor, pode abrirse a porta a outras lecturas ben diferentes.
En moitas novelas ambientadas no mundo da alta sociedade do século XIX e principios do XX hai un personaxe, case sempre de sexo feminino, do que se di: a señora Tal coñecía a todo o mundo en Londres (aquí pódese substituír Londres por París, Nova York, Viena, Madrid ou outra cidade; das nosas, non sei se algunha daría para tanto). Pero xa sabe calquera lector cunha mínima bagaxe que non hai que entender tal frase literalmente: por suposto, a señora Vanderbilt, DuPlessis ou Maier non coñecería os obreiros que se amontoaban nos slums, nin se lle pasaría pola cabeza que tivese que chegar a coñecelos. A forma en que adoita presentarse esta frase está, por omisión, ben pensada: o que se quere dicir é que a tal señora coñecía a todo o mundo que fose alguén. Isto ten máis lecturas que o simple elitismo ou exclusión da meirande parte da sociedade. En efecto, os autores —polo menos que paga a pena seguir lendo hoxe— e calquera lector algo informado son ben conscientes de que a parte da frase que se omite é crucial: en non poucas novelas destas, o conflito xorde xustamente porque unhas persoas, normalmente enriquecidas de pouco, queren formar parte dese “todo o mundo”; na vella garda, uns acéptanos e outros non, e nace o drama. Se cadra máis interesantes son as novelas nas que este conflito vai máis soterrado e calado.
Coido que non desvelo secreto ningún se digo que aínda estamos, a nivel mundial, nun paradigma literario nacional/nacionalista, e Galicia non é unha excepción. O Londres, Nova York, Viena, Madrid, París dos que falaba anteriormente —a unidade de medida, o mapa mental— é aquí a literatura galega ou, máis precisamente, a literatura en lingua galega. Asúmese que as institucións, a crítica literaria, a prensa cultural, aspiran a retratar e analizar ese espazo así na súa totalidade: así temos, por exemplo, xornadas de literatura galega actual, listas da novidades literarias galegas, reportaxes e traballos académicos sobre o tratamento de tal ou cal cousa na literatura galega e por aí. Porén, axiña se constata que algúns autores, libros, iniciativas literarias non aparecen case nunca nestes supostos mapeados da literatura galega. (E, para que non se me acuse de falar en xeral, vou dar tres nomes de escritores que penso que deberían saír a relucir máis neste tipo de cousas: Beatriz Dacosta, Silvia Bardelás, Mario Caneiro). Son como os emigrantes irlandeses que á señora Mingott d’A idade da inocencia nin se lle ocorrería pensar que tiña que coñecer para que se puidese dicir dela que coñecía a todo o mundo en Nova York: nin sequera están no mapa mental, na polite society; non están excluídos porque nin se é consciente deles para as cousas que importan. (Este pretender que se abarca todo cando en realidade non se fixo esforzo ningún por mirar máis aló do horizonte propio resulta especialmente risible cando se proclama que tal obra ou tal outra é a primeira que trata tal tema dentro da literatura galega —o thriller con elementos sociais ou a masturbación feminina, por poñer dous exemplos que vin recentemente en redes sociais— cando é facilmente comprobable que non é así: o que se vén suxerir, aínda que sexa sen intencionalidade, é que son as primeiras da literatura galega que importa).
Vaia novidade, diráseme: non pasa isto en todas as literaturas do mundo? Pasa, pero igual no sistema literario galego podemos resaltar algúns matices diferenciais que poden facer que esta situación resulte un tanto máis frustrante para quen a padece. Primeiro, non hai tanto tempo (corenta anos, trinta?) que o noso sistema aínda podía ser abarcable para unha soa persoa. Agora xa non, pero aínda temos a ilusión de que si, e por iso esa pretensión de que tal artigo, tal lista, tal reportaxe, abárcao todo aínda é crible para boa parte do exiguo lectorado e mesmo dos propios críticos ou outros axentes culturais que pensan sinceramente que todo o abarcan. Segundo, por esta historia recente, dimensións e indefensión política, é máis fácil tamén asumir sen cuestionar demasiado que estas representacións da literatura galega están feitas non só desde a boa fe senón tamén desde a solidariedade e o intentar reflectir e dar voz a todos os que comparten lingua literaria minorizada. Terceiro, mentres que nos sistemas grandes pode haber espazo para un mainstream e para unha escena alternativa que xusto constrúa parte do seu prestixio —polo menos durante un tempo— en estar excluída destas fotografías supostamente totalizadoras, no sistema literario galego non penso eu que esta capacidade para un segundo espazo exista. (Mesmo recentes intentos por presentar (desde o mainstream!) certas novelas —véñenme á memoria dúas, as dúas de autoría feminina— como vetadas, censuradas e silenciadas moven un tanto a risa).
Poderá dicírseme tamén que aquelas cousas das que non se falan simplemente non dan o nivel, non teñen calidade para que se fale delas, e que as omisións que eu vexo son froito de diferentes opinións sobre o que ten calidade ou o que non, cousa debatible e que pode ir mudando co tempo. O certo é que boa parte da crítica literaria e moita da xornalística xa hai tempo que renunciou, implícita ou explicitamente, á calidade como o criterio que debe imperar para dicir do que se debe falar ou do que non, aínda que a súa aplicación non sexa coherente: da trampa de traer a colación a calidade literaria cando convén e se omite cando non convén xa falei aquí. Recorrer agora á calidade e á meritocracia non semella moi acertado.
As explicacións máis sociolóxicas non deixan de ser tamén un tanto insatisfactorias. Refírome a cando se constata (ben constatado) que non se fala de tal ou cal cousa e se argumenta que é por razóns de sexo, xénero literario, escolla ortográfica, lugar de procedencia ou residencia e demais. Se se mira de preto, adóitase ver que estas razóns teñen un poder explicativo limitado: dalgunhas mulleres non se fala pero doutras si; dalgúns autores de Ourense ou Lugo non pero doutros si; dalgúns usuarios da ortografía reintegrada non pero doutros si. Tirar pola vía da interseccionalidade (non son tanto as categorías separadas, senón conxuntas: pode ser que das mulleres de Coruña e dos homes de Lugo se fale, pero das mulleres de Lugo non) soluciona algunhas papeletas, pero non todas, igual que non as soluciona a teoría (feminista en orixe) de que o sistema pode aceptar non máis dunha ou dúas figuras tokenísticas das categorías minorizadas para probar así a súa tolerancia e diversidade. Ao final fanse tantas concesións, contradicións e excepcións que todo o que estas explicacións poidan ter de teoría salta pola ventá (un pouco, salvando as distancias, como as teorías da conspiración que che esixen crer en tremendas coincidencias e probabilidades dunha entre un millón). Vou aclarar tamén que, aínda que algún caso haberá de silenciamento activo no determinar quen forma parte do discurso —falábase, hai xa décadas, de Suso de Toro vetado por El Correo Gallego—, non me parece que sexan os máis.
Ao final penso que se tende a subestimar o que hai de relacións persoais e de coñecemento directo. Nin sequera falo de amiguismo deliberado, senón de instalarse e vivir na crenza, como vivirían aquelas señoras burguesas e aristócratas, de que o que cada un coñece é a totalidade do sistema literario e non hai nada máis aló fóra (disto, en realidade, penso que hai consciencia dentro do sistema literario galego, como ao meu ver demostra o cada vez máis ubicuo uso do termo “comunidade de afectos” para referirse ao propio sistema). Isto é, por outra parte, algo moi normal e que penso que mesmo ten explicación antropolóxica e neurolóxica: o investigador Robin Dunbar dicía que a psique humana, desde as sociedades paleolíticas ata agora, está preparada para ter 50 amigos e 150 “contactos significativos”. Se penso nos que considero eu os principais influencers do sistema literario galego diría eu, por intuición, que se cumpre: cincuenta nomes que manexan habitualmente, outros cen que poden saír a relucir se se lles aperta un pouco máis. Aínda que hai quen cuestiona as cifras de Dunbar, a ensinanza que se pode tirar é que podemos ter ambicións de abarcar toda a humanidade, toda a literatura, mesmo simplemente toda a literatura do noso país, pero non sempre se pode. A clave, diría eu, é sermos conscientes, non intentar facer pasar por totalizador o que non o é e —dadas as dimensións do sistema literario galego, que non deixan de ser modestas—, intentar de vez ir máis aló do noso tout Paris: recensionar, por exemplo, algún libro publicado hai xa meses ou anos e que tivese cero ou unha recensión ata o de agora, como se fai adoito en Biosbardia, non coido que sexa unha esixencia excesiva para ningún crítico.
