Xabier P. Docampo: “Algo falla se nun instituto os que máis saben de libros son os comerciais das editoras”

César Lorenzo Gil.

Xabier Puente Docampo (Rábade, 1946) recibe o 21 de xuño a homenaxe da AELG como Escritor na súa Terra 2014. Será en Castro de Ribeiras de Lea, a localidade na que chegou con sete meses e primeiro magma do seu universo literario. Nesta entrevista conversamos co escritor sobre o seu último libro, A illa de todas as illas (Xerais), sobre literatura, sobre educación, sobre política…

Polo xeral, nos libros, as referencias a outros libros son implícitas mais n’A illa de todas as illas son explícitas. Ao final da novela hai unha listaxe crítica das obras que “aparecen” ao longo das páxinas anteriores.

Penso que neste tipo de libros, dirixidos ao público infantil e xuvenil, é necesario explicarse mellor. Cando escribes un libro para adultos, as referencias son implícitas porque contas coa propia bagaxe e experiencia do lector. Mais cando te dirixes a persoas con menor idade, é lóxico que coñezan menos cousas e é bo ser todo o explícito que se poida porque dese xeito entenden o texto.

No libro, na illa Navalleira aparecen personaxes doutras novelas nunha “segunda vida”. Como xorde a idea?

Cando me coincidía pasar perto das nosas illas, das Cíes ou de San Simón, sempre pensaba en todo os libros que se desenvolven en illas que me marcaron. Apetecíame apropiarme de personaxes literarios alleos e convertelos en propios: resucitalos, comunicarme a través deles coas lecturas da miña adolescencia (aínda que algúns outros títulos xa os lin de adulto). O primeiro proxecto foi un conto dunhas sete follas que non se publicou por desencontros co editor. Así que modifiquei a proposta, convertín o conto nunha novela con máis personaxes que me marcaron e velaí o resultado.

Dáme a sensación de que vostede, que ten contacto directo coa rapazada, quixo reivindicar diante deles lecturas que quizais hoxe están algo esquecidas por eles e que durante xeracións acompañaron os cativos.

Por suposto. Cando falo con rapaces mais tamén con mediadores (profesores, bibliotecarios…) dinme que estas historias os collen xa moi lonxe, que pasan no século XIX, que a vida cambiou moito. Home claro! E cando as lin eu quedábanme perto, acaso? Tan lonxe me quedaban estas historias de illas como que a primeira vez que vin o mar tiña 13 anos! Pero xustamente aquilo que non coñecemos, que temos lonxe, é o que nos atrae. Este libro quere ser unha homenaxe á lectura porque somos o que lemos e aquelas historias que nos marcan son tan importantes coma os outros sucesos “reais” da nosa vida cunha diferenza: eses libros sempre estarán aí para que poidamos relelos unha e outra vez.

Nunha entrevista para Biosbardia, Xosé Enrique Acuña puña en cuestión o actual modelo de lecturas obrigatorias no ensino e considerábao un erro na formación cultural.

Non pode ser que os rapaces só lean historias que pasan nun instituto. Iso é empobrecedor. O importante é aproveitar a lectura para coñecer outros mundos. Así é como se aprende. Pasaron os anos e a vida dos estudantes cambiou en moitos aspectos (no vestir, nas tecnoloxías, nos xogos…) pero seguen a pasar medo polas mesmas cousas, a namorarse da mesma maneira, a relacionarse coas amizades e coa familia igual que se facía hai cen anos. Por que xa non valen determinados títulos? Para non complicalos? Para que non se perdan? A literatura ten que crear unha realidade propia, non ser reflexo da realidade.

Diferentes voces critican o concepto de libros obrigatorios porque din que a rapazada acaba por odiar ler. Mais eu penso que se non me mandasen ler O Quixote no instituto quizais nunca me apetecera lelo. E desde aquela xa o volvín ler dúas veces.

Ese conto sobre a lectura obrigada non se lle aplica ás Matemáticas. Que pasaría se un profesor lles dese a escoller aos alumnos que estudar? “Hala, os que queiran que estuden Álxebra ou Derivadas ou Xeometría!”. Pois coa lectura pasa o mesmo. A literatura é parte esencial da formación e os profesores deben darlles aos seus alumnos lecturas non que lles gusten senón que lles deberan gustar. Porque o gusto tamén se educa e como vemos acotío entre os gobernantes, o mal gusto con poder é moi perigoso. Quen di que os rapaces non len porque se cansaron de que os obrigasen esquecen que seguramente eses adultos que non len seguirían sen achegarse a un libro aínda que ninguén os obrigase.

Algo falla se nun instituto os que máis saben de libros son os comerciais das editoras. E iso pasa. Os profesores –todos, non só os de Lingua ou Literatura– teñen que ler máis. O normal sería que un mestre puidese explicarlles aos seus alumnos por que a saga de “Crepúsculo” non é literatura e o Drácula, de Bram Stoker si. Non pode ser que cando se analiza a serie de “Harry Potter” un profesor non fale da súa clase dos vimbios cos que J. K. Rowling construíu os seus libros: cando Harry vive pechado no cuarto das vasoiras, illado polos tíos, iso é Perrault puro (a Cinsenta); cando a autora caricaturiza os seus familiares copiouno directamente de Roald Dahl. E así todo. E dentro de que os libros do Potter son mellores que o que logo veu, o ideal sería que eses rapaces coñecesen e lesen a Dahl. Podemos dar as voltas que queiramos pero o mellor lugar para crear lectores é a escola porque só no ensino o rapaz e a lectura se poden pór en contacto.

“O nivel de lectura está tan baixo tan baixo que nunca se leu tanto coma agora”

A diario escoitamos alarmas sobre o baixo nivel de lectura entre a mocidade e a infancia. Como ve vostede este tema?

O nivel de lectura está tan baixo tan baixo que nunca se leu tanto coma agora. Cando eu estudaba, na miña escola había unha ducia de libros, pechados nun armario para que ninguén os collese. E cando estiven internado dous anos, unha das cousas que estaban terminantemente prohibidas era ler.

Outra cousa é que falte calidade na lectura. E volvo sinalar os mediadores. Ler é coma viaxar: se vas con alguén que coñece, ves máis cousas. E os profesores, se son lectores competentes, axudarán os rapaces a escolleren aqueles libros que lles fagan querer ler máis. Cando falamos de literatura infantil e xuvenil, por exemplo, esquecemos que o que converte un libro en “para nenos” non é que apareza en tal ou cal colección senón que haxa algún neno que o lea. Se hai un rapaz de 14 anos fascinado pol’A metamorfose, de Franz Kafka, esa obra pasa a ser xuvenil automaticamente. Pero encóntraste con quen protesta porque o mozo non entende o libro. Como se o adulto o entendese! A literatura é arte e toda a arte vai máis alá do entendemento, chéganos dun xeito que escusa que lle coñezamos todas as claves.

Dá a sensación, atendendo determinada crítica ou escavichando nos criterios de escolla de obras de lectura por parte dos cadros de profesores que se valoran nos libros calidades máis pedagóxicas ca literarias.

Aos libros para o público infantil e xuvenil hai que esixirlles aínda máis altura literaria ca aos escritos para adultos.

Toda obra literaria é didáctica porque propón un xeito de ver a vida, unha aprendizaxe. Pero non debe ser didacticista. Aos libros para o público infantil e xuvenil hai que esixirlles aínda máis altura literaria ca aos escritos para adultos porque das súas calidades depende que o lector novo siga a ler. Coido que o criterio de escolla dese programa de lecturas obrigatorias ten que ser sempre e unicamente o valor literario. E dígoo isto incluso se decidisen que as miñas obras non serven e deberan quedar fóra do programa.

A Literatura Infantil e Xuvenil (LIX) en galego é defendida por moitos como a mellor que se fai no Estado e como a mellor parcela da produción no noso idioma. Non é algo excesivo?

Nesas afirmacións hai compracencia. En canto alguén fai unha obra importante, recoñecida, todos os demais o celebramos como un éxito propio, para contaxiarnos. Mais tamén é certo que a LIX de noso ten uns condicionantes especiais. Na década do 1980 cando o galego entrou no ensino, unha xeración de persoas con inquedanzas literarias e dedicación á escola decatámonos de que había moito por facer, moito por escribir. E aí nos puxemos a iso: Agustín Fernández Paz, Miguel Vázquez Freire, Gloria Sánchez, Fina Casalderrei… Todos estaban destinados a facer cousas importantes na literatura mais naquel momento tiveron que vincular a súa creación ao tipo de obras que facían falta para os estudantes.

“Escribo coma leo, necesito ir descubrindo o relato a medida que o constrúo”

Na súa obra coido que se dá unha conexión entre a narración oral clásica, o seu paso á literatura canónica galega do século XX e finalmente o renacer dos contacontos dos últimos tempos.

Son, efectivamente, unha persoa tremendamente interesada na narración oral. Na miña familia estaba presente todos os días. Meu pai contaba de seguido sucedidos: a nós, aos veciños, ás visitas…. Ese ambiente forma parte da miña cerna como escritor. É certo que de cando en vez, en reunións, conto eu tamén algún sucedido pero non me sinto contacontos. Mais é que en realidade a narración oral é a columna vertebral da nosa literatura. Está na orixe d’A Ilíada e d’A Odisea. Está en Moby Dick, nas obras de Joseph Conrad. A literatura, tamén a contemporánea, non se pode entender sen ese concepto popular da narración.

Mais con todo, a narración, que nace desa oralidade, loce máis cando se le e a poesía, que xorde da necesidade de superar as frases feitas, a linguaxe común, brilla cando se pronuncia.

E entre medias da poesía e a narrativa queda o conto. O conto parécese máis ao poema que á novela malia se escribir en prosa. Unha novela con algúns erros vai tirando; un único fallo nun conto derrámao. Tanto o poema coma o conto resoan na cabeza logo de lidos, volvémolos ler e seguen a resoar coa súa propia música.

Vostede escribiu practicamente toda a súa obra dirixida a nenos e mozos. Non lle interesa a narrativa para adultos?

Non planifico a que público vai dirixido un libro cando o inicio. O proceso creativo sempre nace da mesma maneira: primeiro cunha chispiña a propósito dalgún concepto que me interesa que logo vai medrando até se poder converter nunha historia que se deixe contar porque non todas as historias se deixan contar. E logo escribo a historia. E son escritor co mesmo criterio co que son lector: necesito que ese relato me sorprenda, me estea gustando. Por iso non planifico en exceso o esquelete das obras porque teño as gabetas cheas de proxectos de novelas que levan anos paradas porque xa sei tanto tanto de que van que me dá preguiza escribilas.

E se ao final van quedando como libros infantís ou xuvenís é porque eu penso que un libro para adultos exclúe o público cativo e en cambio, un libro para rapaces é unha obra para adultos que tamén a poden ler os de menos idade.

Na súa obra, dirixida aos rapaces que xa naceron logo do cambio social de Galicia, hai unha reivindicación do rural. Vostede vai contra o tópico de que esa sociedade xa non existe.

Vouche contar unha anécdota. No acto que xentilmente organizou a AELG en Castro de Ribeiras de Lea, para quen quede a xantar, teño preparado un placet que inclúe o discurso de agradecemento e cinco contos, dous deles novos. Nun destes conto a historia dun home que anda ao rebusco na aldea cando os veciños con terra xa fixeron a colleita: apaña unha verza esquecida, unha cangalla de uvas agochada tras a follaxe… Moita xente que os tempos nos que pasaban estas cousas son remotos mais todo isto pasou non hai nada. Todos os que temos máis de 50 anos en Galicia vivímolo directamente e paréceme incomprensible ese pacto de esquecemento sobre o que fomos. É coma se decidísemos tapar un ollo para non ver o noso pasado, a nosa esencia. Somos un país rural e pouco e pouco o rural gañará poboación. E as novas xeracións que viven na aldea e que arestora en vez de criar porcos van ao Alcampo comprar o lacón, cando se decaten de que os cocidos con touciño comprado non saben nada matinarán e dirán: “levantar un cortello non ten tanta ciencia; criar uns bacoriños non dá tanto traballo”. Cara a iso camiñamos, sen ningunha dúbida.

“Roberto Varela era un infeliz. Logo de marchar el chegou a brigada de demolición”

Recordo falar con vostede cando o ex conselleiro de Cultura, Roberto Varela, dixera aquilo de que a cultura galega estaba ensimesmada, no 2009. Como premiado pola Crítica Española asinara unha carta moi dura contra el. Naquela entrevista fora durísimo contra el. Mais co tempo a figura de Varela é reivindicada, incluso polos profesionais da cultura. Vostede tamén cambiou de opinión?

O que pasa é que logo da marcha de Varela na política cultural de Galicia fíxose o baleiro. Entón, claro, hai quen o reivindique. Igual que tamén hai quen reivindica a Manuel Fraga. Manuel Fraga! O culpable de que o franquismo sen Franco pervivise en Galicia. Sigo pensando o mesmo. Varela era un infeliz, que escribe un discurso en galego e cando os seus asesores lle din que iso non queda fino para ler en Madrid, déixao que llo traduzan cun tradutor automático e acaba pronunciando Desván de los Monjes para referirse a Sobrado dos Monxes. Era un paracaidista –moi culto, iso si– que incluso nos recoñeceu, cando a carta, que non sabía moito da nosa cultura. Así lle foi. Ao marchar el, o que quedou foi unha brigada de demolición que só busca eliminar a industria cultural en galego, cunha importante porcentaxe do noso PIB, para facerlle sitio a outro negocio, ao seu negocio.

Prolingua fixo posible darlles espazo a moitas persoas que querían defender o idioma mais que nunca participarían nos outros colectivos de defensa do galego.

Vostede foi un dos promotores da plataforma Prolingua, en defensa do idioma propio contra os ataques do PP. Que balanzo fai logo de cinco anos?

Eu agora xa non teño responsabilidades na organización aínda que son orgulloso participante. Penso que tivo un inicio ilusionante, logo atravesou a lóxica meseta de decepción e perda de forza mais que agora novamente está moi viva.

Cando se formou Prolingua tamén se formou Queremos galego…

Nós empezamos antes (risos).

…O que quería dicir é se non é o país pequeno de máis como para ter tantas organizacións en defensa do galego.

Coido que non. Queremos Galego e A Mesa pola Normalización Lingüística son organizacións irmás e estamos xuntos na mensaxe, os obxectivos e o ideario. Pero Prolingua fixo posible darlles espazo a moitas persoas que querían defender o idioma mais que nunca participarían nesoutros colectivos.

Que está a ler agora mesmo e que leu ultimamente que lle pareceu recomendable?

Estou a piques de rematar A viaxe de Gagarin (Xerais), de Agustín Fernández Paz. Estou desfrutando moito. É un libro magnífico; recoméndoo tanto para os que vivimos aqueles anos –a década do 1960– como para os novos porque lles vai interesar moito. E xa rematado, recomendo O derradeiro libro de Emma Olsen (Galaxia), de Berta Davila. É unha gran novela, moi ben confeccionada e que á autora se lle nota algo que valoro moito e que non é doado encontrar: é unha obra escrita por unha persoa que leu máis do que escribiu.