Xabier Paz: “Os meus irmáns lían para min en voz alta”

Xabier Paz é un dos escritores cunha obra máis sólida e persoal dos que actualmente publican en Galicia. A súa última novela leva por título A Barcelonesa (Xerais). Na súa traxectoria destaca a especial relación cos libros. Velaquí un informe da súa ‘Biblioteca Íntima’.

Cal é o primeiro libro que recorda ter lido?

Non sabería dicir. Durante anos gocei do privilexio de ter irmán maiores que leron para min en voz alta. Foron primeiro tebeos (Rip Kirby, Flash Gordon. O Home Enmascarado,…) e logo os libros de Enid Blyton cos ‘Cinco’ ou da editorial  Bruguera, sobre todo da colección ‘Historias con duascentas cincuenta ilustracións’: A illa do tesouro, Miguel Strogoff, David Copperfield,.. Por volta dos trece anos lin Algo flota sobre el agua (Algo leva o río) de Lajos Zilahy, desacougante para aquel neno. Por ese tempo non fun quen de rematar As covas de rei Cintolo, un dos poucos libros en galego que había na casa.    

Que libro pouco coñecido considera vostede unha obra mestra?

Paradiso, de Lezama Lima, un mesto universo poético; A morte de Virxilio, de Hermann Broch, verdadeiro tratado de estética, filosofía e  política, ou a visión desgonzada e compasiva do ser humano en Trilce, de César Vallejo. Entre os contemporáneos son memorábeis para min: La buena letra, de Rafael Chirbes e Os xirasois cegos, de Alberto Méndez; en galego, Con pólvora e magnolias, de Xosé Luís Méndez Ferrín; Mar e naufraxio, de Afonso Pexegueiro ou En atalaia aberta, de Marta Dacosta. 

E que obra mestra canónica lle cae das mans?

Non a consideraría canónica, pero non dei rematado O rodaballo, de Günter Grass, talvez fose o meu estado de ánimo por volta do 1983. Tiven de recomezar varias veces Xente ao lonxe, de Edurardo  Blanco Amor, se cadra por falta de concentración. Non dou lido dunha tacada Os Lusíadas, de Camões e tantas outras grandes obras, algunhas ben grandes, ante as que non manteño a atención debida o tempo necesario. 

Con que escritor/a lle prestaría pasar unha noite de festa? Pode estar vivo/a.

Con Rafael Chirbes e o Vítor Vaqueiro, por amizade gozosa. Poñéndome exquisito, con Siri Hustvedt polo interese engadido da súa formación científica e tamén, digamos para deprender a contar con Alice Munro. Claro que se a festa nocturna non fose só literaria, teño en mente algúns nomes femininos que, por respecto ás persoas obxecto de desexo e vergonza propia, calo. 

E con cal, de entre as que lle gustan como escriben, non lle agradaría pasar demasiado tempo? Pode estar viva/o.

Con Mario Vargas Llosa, do que admiro as Conversas na catedral e mesmo a Casa Verde ou o ensaio Historia de un deicidio, mais non me interesa nada coma persoa. Co nobel Thomas Stearns Eliot, nin cos escritores admirados na súa obra como Jorge Luis Borges ou o doente mental Fernando Pessoa. Unha cousa son as obras e outra as persoas.  

Un libro recente que lle gustase moito…

A vexetariana, da surcoreana Han Kang. Para min é un libro do tipo iceberg. Sobrio e preciso en recursos e no estilo, mais é quen de despregar unha reflexión que chega, ao meu ver, até erguer unha sorte de misticismo laico. Pódese vivir abrazado aos principios, sen importar as convencións socias?  

Unha novela que non puido terminar…

Custoume ferro e fariña case rematar Terra Nostra, de Carlos Fuentes.  

Que novela lle gustaría protagonizar?

De cativo víame coprotagonista do Home Enmascarado ou do Príncipe Valente. Logo quixen empurrar pola Historia, así como soa, mais ese é outro conto. Ao cabo non me imaxino protagonista de nada, se acaso acompañante dalgunha empresa coral.  Por dicir algo sería nunha novela en que resultase correspondido na querenza.  

Que novela o reconciliou coa literatura?

Tirano Banderas encadeoume e, aínda que non sexa unha novela, Luces de Bohemia, nunca volvín gozar dese subversivo humor dramático. Un gozo reflexivo. O pracer anovado de ler a Alejo Carpentier, sempre preciso e luxoso a un tempo, por exemplo, O recurso do método. 

Que libro, da súa pilla de obras pendentes, é o seu favorito?

Non sei elixir entre libros que pouco coñezo. Ando co choio acumulado, a pilla dos libros pendentes medra cada mes. Estou a ler As listas do pasado, de Julie Hayden, que me interesa dabondo. E quixera atacar axiña Inversos, de Ana Luísa Amaral, pero acometer máis de seiscentas páxinas de poesía require un estado de ánimo e unha disponibilidade de tempo non habituais.  

Que libro lle gustaría ter escrito?

Supoño que moitos. Doulle voltas á conversa entre o pai Bieito Xerome Feixoo e frei Martiño Sarmiento, ambos concernidos na obra de reforma social proposta pola frades bieitos pero tan diferentes en aspectos importantes, como a necesidade ou a inutilidade de escribir para publicar ou mesmo como entendeu cada un o traballo de transformación e mellora social, sobre valor do saber popular, da cultura tradicional, lingua incluída, ou a necesidade da súa desaparición por mor do progreso, como entendía Feixoo.  E, postos a soñar, quen me dera erguer a historia do mestre Mateo, de como lle medrou dentro o pórtico, como se figurou as conversas entre os apóstolos  e como foi quen de cicelalas. 

Que libro, dos que publicou, lle gustaría que desaparecese das librarías (e das bibliotecas)?

Nin tanto teño publicado coma para avergonzarme de algo. Son escritor pouco precipitado, moi serodio. Comecei a publicar cumpridos os cincuenta anos. A miña fantasía vai máis pola reedición das Follas do bacallau con mapas que pola desaparición dalgún meu libro. Por outra banda xa desaparecen eles sós empurrados pola vertixe editorial. Cal é vida media dun libro non supervendas? Talvez seis ou oito meses?  Criaturas efémeras!  

Leva vostede un diario ou un dietario? 

Non me considero obxecto interesante para a curiosidade allea e todo diario “íntimo” escríbese para os outros nun exercicio de narcisismo non recoñecido, hipócrita. Des que me xubilei levo conta dos libros lidos e pouco máis. Dada a miña propensión centrífuga, a miúdo escribo notas sobre as cousas máis dispares, temas ou figuras que me chaman a atención: históricas, estéticas, científicas, literarias.. Dígolles fichas pero non o son. Poderían considerarse unha sorte de dietario ou cartografía mental

Escribirá as súas memorias?

Entre As vidas de Nito, algúns poemas e A Barcelonesa vai explicada parte da miña peripecia íntima e familiar. Claro que teño pendente escribir a estrañeza dun mozo que vai vivir a unha cidade onde non se coñecen abrigos nin gabardinas; unha vila que vén de exterminar os tranvías e se inunda se chove cando o mar abala; que pecha os domingos, cafeterías e restaurantes do centro incluídos, para aparecer deserta; que foi un taller antes ca unha cidade na que os seus habitantes non conciben gastar o seu lecer nela; que é un ecosistema altamente produtivo de manoiniciativas culturais; que non ten banda municipal, pero sostén catorce bandas parroquiais… e, para remate, un lugar onde se fabrican máis libros que en ningún outro do país e onde pechan as librarías e case ninguén ten tempo para ler, como amosa o síntoma dunha Feira do Libro agoniante. De momento no me vexo acicalándome para posar ante o espello e logo ensinar a imaxe. Hai fracasos e perdas da intimidade afectiva, se cadra os temas de meirande interese que non son quen de abordar para uso público, erros e culpas propias que implican xente viva  e querida. 

Que autor/a considera vostede responsable de que vostede se dedique á literatura?

Non teño conciencia de tal influencia inicial e decisiva, si de apoios e conselleiros xa de adulto, a forza do afecto e non digo nomes. Por contra, as lecturas excitantes e gozosas no canto de animarme adoito prodúcenme un efecto disuasorio. Asomado á obra de José Angel Valente ou de Antonio Gamoneda por veces, logo da emoción, vén o pasmo. Eu nunca vou escribir así. Claro que logo o impulso, no meu caso mestura de fe algo candorosa, responsabilidade nacional e terapia ocupacional, lévame a escribir. 

Hai algún libro que afundiría no fondo dunha piscina?

Os manuais de historia de España quixera velos desaparecer polas man dos seus autores xa arrepentidos. Eses textos doutrinarios, sustentadores do mito nacional español, milenario e imperial e negadores de toda diferenza histórica consistente. Ao meu ver son libros daniños, empobrecedores do espírito humano. Non falo dos calotes comercias de autoaxuda e tantos outros produtos que me custa ver coma libros. 

Un libro galego posterior ao 1970 que non soporta?

Non sabería dicir. Algún hai que non rematei, poucos en cincuenta anos e algún outro que lin medio enganado e que, ao rematalo, sentinme parvo por perder o tempo.  

E un libro galego posterior ao 1970 que adora?

Adorar o que si adorar non sei, é algo forte. Algunha preferencia xa mencionei.  Arraianos, de Méndez Ferrín, paréceme un libro maxistral. Infravalorado e de grande estilo diría Os xenerais de África, de Vítor Vaqueiro. Non sei se foi adiantado ou atravesado, pero non tivo a atención que penso debería merecer. Herba de aquí e acolá, de Álvaro Cunqueiro dá para gozar cavilando. Pensando na narración, ademais dos citados hai tres autores que sigo con certa preferencia: Antón Riveiro Coello, Antón Lopo e Luís Rei Nuñez e entre as autoras, as máis lidas por min son: Teresa Moure e Inma López Silva, e antes a malograda Luís Villalta. Son preferencias talvez casuais, pero aí están. 

Un clásico galego que pensa que está sobrevalorado.

Non direi sobrevalorado pero si ignorado. Quen le a Eduardo Pondal fóra do ámbito académico? Algún libro de don Álvaro Cunqueiro, por ser de Cunqueiro. 

E un clásico galego que agasallar como mostra de afecto?

Dependería da persoa. De Castelao Sempre an Galiza a certas persoas. Fra Venero, de Otero Pedrayo a outras. E dos “clásicos” vivos xa mencionei algún. Agasallamos pouca poesía se cadra polo status que ten agora mesmo de cousa rara, minoritaria e afectada. Mágoa, pois temos onde escoller. Eu reivindico a Arcadio López Casanova, Xavier Rodríguez Baixeras, Xosé María Álvarez Cáccamo, Manuel Vilanova ou o propio Vaqueiro. Digamos o clasicismo como alicerce necesario da sensibilidade e da estática máis contemporáneas.