Xan Carballa: “Esa idea de que o nacionalismo ten que ser de esquerdas paréceme demasiado simple. O que ten que ser é demócrata”

Manuel Veiga Taboada.

Xan Carballa (Vigo, 1960) traballou en A Nosa Terra os 33 anos que durou a etapa contemporánea desta publicación histórica do galeguismo. Os primeiros cinco como colaborador gráfico e os demais como xornalista. Foi subdirector entre o 2007 e o 2010. Coñecera xa o mundo da prensa e das revistas desde neno, a través da empresa distribuidora do seu pai. Formou parte da Comisión de Comunicación do Consello da Cultura de 1990 a 2000. Entre 2007 e 2010 colaborou na edición galega de El País e foi tertuliano do programa da TVG Hai debate do 2005 ao 2009. Actualmente é editor en Engaiolarte. É, asemade, autor de Biografía de Valentín Paz-Andrade e editor de Antoloxía, tamén de Paz-Andrade, ambas publicadas por Galaxia; e de dous libros de entrevistas. Conversas con Francisco Carballo (xunto con Santiago Prol, publicado por Edicións A Nosa Terra) e Xavier Vence. Conversas (Engaiolarte). A historia da comunicación en galego dos últimos corenta anos pasa, nesta entrevista, a través do seu prisma.

Vostede estudou Maxisterio en Ourense, pero comezou moi axiña a traballar no xornalismo. Por que?

Foi un pouco o azar. Eu escollera a carreira sen telo moi claro. Cando lanzaron A Nosa Terra, no 77, un proxecto moi ligado á militancia, aínda non fixera os 17. O semanario pedía cartos e colaboradores. Entre os do meu grupo mercamos unha acción e eu ademais ofrecinme como fotógrafo. Ese foi o contacto. O periódico veu logo para Vigo, despois dunha crise que o mantivera pechado dous meses. E, en maio do 82, Afonso Eiré ofreceume entrar a formar parte do cadro de persoal fixo.

Pero habería algo que o inclinaba cara á prensa?

Había un fondo de lecturas. Eu empezara a ler a Eduardo Galeano, que era escritor, pero que non deixou nunca de ser xornalista. Lembro Días e noites de amor e de guerra e As veas abertas de América Latina. Por outra parte, o meu pai fora quiosqueiro e daquela era xa distribuidor. Desde que nacín estiven rodeado de tebeos, xornais e revistas. Empezaba a ler polos deportes, pero era xa un hábito. Na casa tamén se lían moito os xornais. O Relato dun náufrago de García Márquez, que era pura reportaxe, vendíase por centos. Por outra parte, meu irmán Fernando, que me levaba tres anos, entrou moi pronto no nacionalismo.

Axudaba o pai na distribuidora?

Empecei aos nove ou dez anos, os sábados. Un empregado levaba a furgoneta e eu baixáballe o paquete ao quiosqueiro. Tamén axudaba coas devolucións. Lembro os fascículos de Salvat e tamén de Bruguera que eran os dous grandes grupos da época. A prensa de Madrid chegaba cun día de atraso. Había que ir recollela ao avión a Santiago. Despois comezou a distribuírse sobre as tres da tarde. Os meses de verán pasabámolos en Padriñán, a nosa aldea de Sanxenxo, agardando que chegasen os tebeos. Tamén reproduciamos as partidas de xadrez entre Fischer e Spassky.

Vostede con quen ía?

Con Bobby Fischer. Creo que porque tiña aquel aire rebelde. Pero era só unha diversión. Iso foi no 72. As novelas do Oeste non as lía, pero lembro que se vendían a miles.

Tiña antecedentes familiares que o achegasen ao nacionalismo?

Cando eu era neno nas casas non se falaba moito. Pero xa un pouco de maior souben que o meu avó de Sanxenxo tivera multas, fusiláranlle un amigo que era o xefe de Correos e outro, mestre en Padriñán, desapareceu nun traslado, ou iso dixeron. El estivera emigrado nos Estados Unidos, alí xa había unha agricultura mecanizada. Volveu despois do crack do 29. Lía libros nos que se falaba dun traballo racionalizado. Iso encaixa co que lle teño oído a Francisco Carballo das posibilidades de desenvolvemento con aquela xeración formada e obrigada a regresar á Terra ou co que escribiu Lourenzo Fernández Prieto en Labregos con ciencia. A min aqueles libros sobre agricultura moderna chamábanme moito a atención.

Como era o Ourense da Transición?

Fun no 78. Era case a primeira vez que saía de Vigo. Estaba na dirección nacional de ERGA e en non sei cantos organismos máis. A política dábache relacións inmediatas, pero tamén limitadas. En Maxisterio tiñamos un programa absurdo. Poderíase facer toda a carreira en seis meses. Había algún profesor bo, como Xosé Paz, que era un galeguista moi activo, con criterios pedagóxicos anovadores. Con el levábame moi ben. Dos demais apenas teño recordo. Lía os libros de Makárenko e tamén as cousas que falaban de Cuba e da educación ligada ao traballo. A min iso parecíame natural. A pesar de estar moi vinculado á política, nunca faltaba a clase. Era moi formal niso. O trato cos adultos da UPG e do Bloque, que tiñan trinta anos ou así, axudoume na miña formación. E tiven sorte porque eran xente moi cabal. Lembro a Xaquín Méndez Anta, o Rubio, que era profesor de Matemáticas. Entendíame moi ben con el. Explicábase ben e escoitaba os novos. Esa proximidade xeracional penso que foi boa para nós. No PCE había máis distancia cos vellos e supoño que iso influíu para que boa parte da miña xeración se unise ao nacionalismo. Tamén lembro que apenas liamos a prensa de Madrid, en parte como dixen porque chegaba moi tarde. Liamos moito os diarios galegos nas cafetarías.

E como chegou á fotografía?

As primeiras fotos fíxenas o 12 de agosto do 77, no cemiterio de Imo [na homenaxe a Moncho Reboiras, que morrera dous anos antes]. A partir de aí empecei a facer fotos de manifestacións, sobre todo. Era unha época de moita mobilización. A referencia eran as revistas da época que lle daban moita importancia á imaxe: Gaceta Ilustrada, Triunfo, Interviu. Despois no periódico vivimos unha economía de subsistencia, compraba a película máis barata, que é do que máis me arrepinto, daba moito gran e unha resolución baixa. Usaba un só carrete de trinta e seis fotos para toda a semana e para todas as informacións. Dunha entrevista facía só catro retratos. Aínda agora, coa dixital, disparo pouco. Lembro ver traballar a Anna Turbau, na Quintana, un 25 de xullo. Levaba varias cámaras motorizadas. Eu miraba, non con envexa, pero…

De todo iso quedoulle un arquivo.

Gardei todo, do 82 ao 2010. Os negativos do que fixen e tamén do que revelei, porque revelaba as fotos que faciades todos, ti, o Pucheiro [Afonso Eiré]… Todas sobre o mesmo carrete. Como me dixo unha vez Xulio Gil, incluso as fotos malas, con dez anos, son un documento sociolóxico. Vendo agora as miñas, fíxome na vestimenta ou na marca do coche da megafonía. Lembro unha foto do Pucheiro nunha feira: tres porcos no maleteiro dun turismo familiar. Nós disparabamos e non lle dabamos importancia.

Foron tamén anos de cambio tecnolóxico.

Eses anos son os do paso da tipografía ao offset. Vivimos todo ese proceso até a informatización que chegou no 85-86 e a ter unha fotocomposición propia na redacción. Até daquela todos os procesos eran externos. Pasabamos moito tempo ocupados con labores que non tiñan que ver co xornalismo. Dediqueime moito a ese traballo de elaboración e a corrixir. Eramos autodidactas en galego e o problema da normativa facíanos perder máis tempo aínda. Ademais chegounos a provocar conflitos disparatados. Iamos a contracorrente coma noutros moitos conflitos. Sempre levei mal a perda de tempo con cousas que me parecían marxinais.

Antes de A Nosa Terra publicouse Teima.

Eu lía moito todas as revistas da Transición: Hermano Lobo, Por Favor, La Calle... Pero Teima non a distribuïamos. Foi a primeira vez que merquei unha revista con moita ilusión. Primeiro porque era en galego e despois porque tiña un formato parecido ao das demais, con portada a cor, etc. Díxose que Teima pechara por un boicot do nacionalismo. Non foi explícito, pero si o houbo. Foi despois da manifestación contra o proxecto da central nuclear en Xove, en maio do 77. Moitos sentimos que o que presenciaramos alí non foi o que se publicou despois. Son sempre interpretacións, claro, pero converteuse no preanuncio dunha ruptura. Ese conflito de como te trata a prensa máis afín vivino despois desde dentro de A Nosa Terra. Tamén é certo que Teima pechou como pecharon as outras revistas da época, por un problema económico, non podían sosterse. Pero aínda hoxe vexo os 35 números da colección e ségueme gustando.

Había outros medios, as emisoras de onda curta.

Eu buscábaas no dial en parte por exotismo. Aquí toda a radio era moi uniforme. Non lembro a Pirenaica, pero si outras como Radio Nederland, á que lle podías escribir e pedir calendarios. Eses pequenos agasallos permitíanlles coñecer o seu ámbito de escoita. Tamén Radio Bucarest, algunha vez Radio Habana, pero non se oía ben. A onda curta era informativa, non musical. De Radio Tirana lembro unha frase: “Marcelino Camacho has been arrested”.

Daquela estaba en vigor a chamada Lei Fraga que non era de censura previa.

Si. O que se publicaba era responsabilidade do director. Unha vez que xa se distribuíra podía chegar a orde de censura do ministerio e o editor perdía o diñeiro da edición. Lembro que a policía viña pola distribuidora a recoller as publicacións censuradas, pero acostumaban tardar un par de días. A maioría xa se venderan. Vían as que quedaban no almacén e nin sequera as levaban, mandábanse para o faiado. Era case un paripé. Foi xa o momento crepuscular da represión máis directa.

Había máis canles para informarse?

Estaban as conferencias e os actos culturais. En Vigo houbo tres focos de contacto: o Círculo Ourensán-Vigués, que daquela penso que dirixía Bieito Ledo e que organizaba ciclos de conferencias e mesas redondas; a Asociación Cultural que tamén organizaba charlas, e despois o Auditorio da Caixa, onde escoitei a Amancio Prada e a Paco de Lucía. Todo isto xa na Transición. Neses ambientes falabas, curioseabas… Era tamén un ambiente de captación para as organizacións políticas e, por suposto, eran lugares de coñecemento alternativo.

Había moita actividade cultural?

E os medios traían cousas interesantes, pero despois, xa nos oitenta, a entrevista por exemplo desapareceu case da prensa galega. Para A Nosa Terra a entrevista, a dobre páxina, era a sección principal. Pero para os demais non. Lembro cando o antropólogo Marvin Harris, que facía obras divulgativas moi coñecidas na época, estivo en Santiago e ningún diario o entrevistou.

Por que A Nosa Terra lles daba tanta importancia ás entrevistas?

En 1977, despois das eleccións de xuño, eu estaba nunha reunión interna, e Camilo [Nogueira] anunciou que se ía e que iniciaba outro proxecto. Vivín esas e outras rupturas cunha incomodidade enorme. Non daba entendido a incapacidade de xente que tiña tanto en común para seguir xunta. A maioría eramos moi novos e tiñamos o empuxe, pero case non había persoas de máis idade que freasen aqueles conflitos tan intensos nos que se rompía até a relación persoal…

Faltaba xente con experiencia que puxese calma…

Si e A Nosa Terra tratou precisamente de recuperar o fío continuador coas xeracións anteriores. Estaba unida pola lingua e por unha cabeceira histórica, tanto de órgano das Irmandades da Fala e do Partido Galeguista coma das edicións que se fixeron na Arxentina. Cando renace, dirixida por Margarita Ledo, busca esa conexión e faino a través das entrevistas: a Álvaro Gil, a Carballo Calero, a Blanco Amor. Busca coñecer e enlazar.

E como cre que os vían eles a vostedes, os novos?

Sempre había unha pregunta sobre o que pensaban do nacionalismo popular. Eles trataban de explicar, pero asumían que xa era outra época. Respondían con certa comprensión e benevolencia. Gustáballes o novo nacionalismo. A súa xeración fora masacrada. Era para eles unha alegría, pero tamén eran conscientes da distancia. O novo nacionalismo resultáballes moi radical, mesmo por unha razón de idade. A pesar da teima que hai en falar das diferenzas co galeguismo anterior, eles sempre apreciaban a continuidade. Practicamente era o único medio que os entrevistaba, cando menos con esa extensión e esa carga política. Eles foran todos militantes. Quen lle deu sentido e apoio económico e mesmo indicacións a todos foi Isaac Díaz Pardo. Sen coincidir en todo, el comportouse sempre como un patriota.

Sargadelos sempre puxo publicidade en A Nosa Terra.

Desde o primeiro número e dábanos contactos. Sempre era accesíbel, nunca houbo un malentendido con el.

Houbo máis cousas herdadas da etapa de Santiago?

A crise do 80-81 en Santiago sempre se relaciona coa crise política. En parte é así. Pero esas crises sempre teñen que ver tamén coa impotencia económica. A masa de lectores nunca foi suficiente e iso vale para todos os medios. O que pasa é que aqueles que eran apoiados pola publicidade tíñano máis fácil. A Nosa Terra ía á contra e resultaba difícil conseguir anuncios. Nesa etapa de Santiago publicou un de ENCE e foi visto como unha gran contradición. Era certo, pero iso podía pasar case con calquera anuncio. E podía pasar cos políticos, como por exemplo cando entrevistamos a Fraga.

Xa en Vigo, foi moi importante Francisco Carballo?

El era dunha xeración anterior, encarnaba ese vínculo do que falamos. Estaba na Asociación Cultural e formaba parte do grupo de cregos progresistas que había daquelas. Como persoa e cadro político era unha referencia para todo. A Nosa Terra ten continuidade, a partir de 1982, grazas a que el se compromete co Pucheiro a renovar o Consello de Administración. Con eles dous mantiven relación sempre. Carballo influíume moito. Vírao en conflitos e el sempre fora persoa de consenso. Tiña unha gran visión da cultura e da política. Visión do cambio histórico e da paciencia histórica. Creo que ese apoio en situacións complicadas e esa calma soubo transmitírnolas. Era dialogante, participou en moitas reunións da redacción e fixo moitos editoriais. Era un todo terreo cun sentido da actualidade grande. Despois foi moi importante na editorial. Cando saíu a colección de historia, el facía a lista de libros a encargar e coordinou os historiadores.

Vostede e Santiago Prol fixeron con el un libro-entrevista.

A iniciativa foi de Prol, un motor diésel, natural de Maceda, coma Carballo. Gravamos en vídeo algúns tramos e aínda hoxe teñen potencia. El reivindicaba a máxima de Kant: «atrévete a pensar». Non lle custaba expresarse, fora profesor en moitos sitios, e resultaba un grande orador. Lémbrolle un mitin, no cine Palermo do Calvario, citando o libro de Neira Vilas Galegos no golfo de México, e a emoción que suscitaba. Non era un demagogo, daba sempre información. Foi candidato do nacionalismo en varias ocasións. Creo que é unha figura que dará aínda máis percorrido.

Sempre se dicía que puido ser bispo.

Aínda falamos diso a derradeira vez que o vin, pero a súa posición política xogaba á contra. El sabía que si, pero tampouco era algo ao que aspirase.

Dos galeguistas que entrevistou, quen lle interesou ou impresionou máis?

Eu tiña unha gran curiosidade persoal e eles eran unha xanela ao pasado. Xa lera libros, pero contado de primeira man adquiría outra forza. O que eu sabía do 36 estaba construído só sobre as consecuencias máis dramáticas. Pero o corte que supuxo entendino moito mellor falando con eles. Cando en 1986, a 50 anos do golpe, empezamos a preparar unha publicación que sería O 36 na Galiza, pedímoslle nomes a Díaz Pardo que nos dixo que debiamos entrevistar a Lois Tobío. Eu non sabía quen era, iso xa o di todo. Chameino e díxome: Eu son subscritor desde o número cero. Quedamos en Madrid e encontrei un persoa extraordinaria, que tivera relación con Castelao, que lle dera soporte xurídico ao Consello de Galiza, fora diplomático da República, encargárase da embaixada en Bulgaria durante a guerra e simpatizaba coa restauración do nacionalismo, el era do sector de esquerda do PG, con Vítor Casas, Picallo… Esa entrevista foi a que me deu máis claridade sobre a importancia da fenda entre a República e a nosa xeración. O problema de que o exilio galego tivera un océano polo medio, non coma cataláns e vascos, fora un lastre moi grande. Non porque non houbese nacionalistas aquí, estaban Piñeiro e os demais e eu nunca faría unha causa xeral sobre as diferenzas entre uns e outros. De feito, dentro dese sector chamado piñeirista, houbo outra figura que se portou excepcionalmente con A Nosa Terra que foi Paco del Riego. Deunos contactos e escribiu algunha vez. Era dunha xenerosidade con nós enorme. Grazas a el puidemos facer o especial As cartas de América, pois foi o que nos facilitou as cartas e documentos de Castelao. O mesmo nos pasou despois con Valentín Paz-Andrade. Entrevistámolo Gustavo Luca de Tena e mais eu. Paz-Andrade fixera política na República, fora represaliado no franquismo e conseguiu encaixar nesa protoburguesía galeguista dos Fernández, Álvaro Gil, etc., detrás dos que está a fundación de Zeltia e Pescanova, cun sentido de país, coñecemento profesional, programa político e unha idea de desenvolvemento de Galicia moi clara que incluía a idea de crear unha banca propia.

Aquela entrevista non se publicou inmediatamente.

Despois de vela asustouse un pouco e publicouse póstuma. El era xornalista, dirixira o diario Galicia. Cando lla levamos transcrita deixounos ver que non quería que publicásemos a pregunta sobre as diferenzas entre Castelao e Piñeiro. Deu a entender que prefería que se publicase cando el morrese, de feito morreu aos poucos meses e publicámola. El tamén colaborou moito con A Nosa Terra. A verdade que, desa xeración, non atopei ningún que non fose un demócrata. Esa idea de que o nacionalismo ten que ser de esquerdas paréceme demasiado simple. O que ten que ser é demócrata.

Esta temática era central para A Nosa Terra, por dicilo así?

A Nosa Terra foi un medio cunha liña moi definida en determinados temas. Un deles foi o de insistir no corte que significou o 36. Lembremos o empeño do xeneral Mola e da ditadura no exterminio. Os galeguistas dos que falei, pouco a pouco, conseguiron suturar a ferida e transmitir esa maneira de entender que lle faltaba ao galeguismo contemporáneo, tan ocupado cos problemas do seu tempo que non podía atender eses matices. A Nosa Terra fixo ese enlace. Lembro que cando no 96 reeditamos O siñor Afranio, nunha reunión do Consello de Administración, había persoas cualificadas que preguntaron quen era Antón Alonso Ríos. Iso demostra que a amnesia da guerra triunfara. O libro despois difundiuse moi ben. Antes houbera unha edición de Álvarez Blázquez en Edicións Castrelos. E agora hai outra nova a cargo do Concello de Tomiño. Creo que ese libro gusta en gran parte porque acaba ben.

Ediciós do Castro tamén publicou moito sobre o exilio.

Por suposto, non eramos os únicos que faciamos cousas, pero a capacidade dun medio de comunicación, por modesta que sexa, sempre é maior. Creo que esa orientación foi asumida, cando menos pola base social do nacionalismo. Pódese ampliar, claro, a outros aspectos, como o medieval, sobre o que escribía Anselmo López Carreira. Tratábase de suprimir un analfabetismo histórico e político case absoluto. Por moita fantasía que se lle bote, pretender ir máis rápido en calquera ámbito era moi difícil. O desvergoñado de Fernando Savater dixéralle nunha entrevista a Rubén Valverde que publicaramos no periódico que el simpatizaba co nacionalismo galego porque era un nacionalismo de pobres. A parte da súa desvergoña, a verdade é que un dos problemas foi sempre conectar con emprendedores que financiasen calquera proxecto. Lembro, por exemplo, o esforzo de Chano Piñeiro para facer unha película. Había que socializar as enerxías e facer de todo. Eu, en A Nosa Terra, puiden dedicarlle ao xornalismo o 40% do tempo, o resto ocupábao en facer fotografía, na paquetería, distribución… e penuria económica. Non me queixo, dígoo para que a xente entenda que as cousas fanse en relación cos medios que tes, iso pesaba onte e pesa hoxe. Certos emprendementos, coma o dos medios de comunicación, eran custosísimos e ségueno sendo.

Aquela edición de O 36 na Galiza que eco tivera?

Fíxose unha segunda edición ampliada. En total vendéronse uns dez mil exemplares. Foi bastante inesperado. Con vontade de difusión grande non se fixera nada. A primeira das claves que demos na editorial era que en Galiza non houbera guerra, aínda que si represión. Esa liña continuouse despois no periódico. Outra das ideas era a de que a Falanxe non actuara por libre. Lembro consultar sumarios no Arquivo Militar de Ferrol e ver como eran materiais detallados, víase a planificación, aínda que despois puideran ocorrer “deslices”. A nosa idea era abrir liñas de investigación. Había o libro de Carlos Fernández e o de Bernardo Máiz, pero a universidade non fixera nada e nada fixo até que chegou unha nova xeración e o goberno bipartito co proxecto Nomes e voces. Publicamos tamén outros dous especiais, sobre a ditadura e o exilio.

Cantos subscritores tiña A Nosa Terra?

Andaría polos 2.500. Unha cantidade pequena para os custos dun medio.

Tamén había accionistas.

Só participei nunha campaña de accionistas a mediados dos 90. Foi en Suíza durante dez días. Estivemos con moitas agrupacións de emigrantes. A adhesión ao medio era unha forma de contacto co país e entendíano como un apoio, non como un investimento. Para min resultou emocionante.

Lembro un monográfico no periódico sobre Castelao e outro sobre Rosalía. Na contraportada de cada un viña un artigo respectuoso pero tamén desmitificador de Xesús Chichi Campos,. Agora acaban de reeditar o seu libro de artigos en A Nosa Terra, Estampas do mundo elegante, con colaboradores dunha nova xeración.

Intentamos establecer unha liña de opinión ampla. Eu coordinei moitos especiais, sobre todo de cultura. Chichi cos seus artigos e comics era moi rompedor e mesmo crítico co propio medio. Tamén estaban aqueles artigos de Suso de Toro: “Fagamos croquetas coa momia de Castelao” ou algo así. Ocasionaban presións, chamadas ao director. Tamén Carballo facía de escudo. Sabía poñer as cousas no seu sitio. Son presións que ten calquera medio. Tamén había presións da Administración pola liña editorial, mesmo na época de Fernando González Laxe. A Administración trataba de condicionarte coa publicidade.

Vostede fixo tamén entrevistas a autores estranxeiros: Mario Benedetti, Jorge Amado…

A Nosa Terra operaba como medio de referencia para o nacionalismo, pero tamén para unha parte da esquerda. Iso dábanos facilidade á hora de contactar con determinadas persoas. Benedetti veu convidado pola Asociación Cultural de Vigo. Nós sempre liamos os autores antes de entrevistalos. A Benedetti xa o tiña lido porque me gustaba e confirmou o que esperaba: era un home honesto e nada presuntuoso. Pasamos dous días con el. Despois mandou algunhas colaboracións. Pasou igual con José Saramago, ao que fomos entrevistar a Lisboa Gustavo Luca de Tena e mais eu. El era naquel momento candidato do PCP a unhas eleccións.

E Alfonso Sastre.

Que tamén colaborou despois un tempo.

Foi importante a de José Afonso.

Veu da man de Xico de Cariño, que o coñecera en París, no exilio. Daquela o Zeca xa estaba retirado, padecía de ELA. Foi moi interesante, era o autor da Grándola e coñecía o periódico. Fomos a Lisboa a facela e despois preparamos a homenaxe aquí con moita xente. Era unha figura emblemática, tamén era un home accesíbel. Dicía que os portugueses non daban entendido os galegos, que os tiñan por españois e que el non os daba convencido por moito que llelo explicase. Ría moito con iso. Xico sempre estivo moi atento a esa relación con Portugal. Igual que Xoán Manuel Estévez, o crítico musical, que entrevistou a Fausto. Estévez era dese grupo moi amplo de colaboradores que lle daban sentido ao periódico.

Con Jorge Amado pasou algo…

O de Jorge Amado é diferente. Soubemos, tamén por Xico de Cariño, que estaba en Guimarães. Daquela non era fácil estar informado desas cousas. Collemos o coche e fomos alá. Eu tamén o lera bastante e saíu unha boa entrevista. Contou que a primeira vez que viñera a Europa entrara por Vigo. Todos os anos era proposto para o premio Nobel. Como os outros que citei tampouco era unha persoa paga de si mesma, pareceunos moi accesíbel. Despois houbo uns premios de xornalismo, dixeron que se lle podía dar pero que non era críbel que A Nosa Terra entrevistase a Jorge Amado. E non nolo deron. Contóunolo un dos presentes. Luca de Tena entrevistouno outra vez uns anos despois. Nos centos de entrevistas que fixemos nunca tivemos unha réplica por manipulación ou por un titular nesgado, por iso non tiñamos problemas para que nolas concedesen. A única persoa que se negou foi Alberte Núñez Feixoo. Xa lla pediramos antes das eleccións do 2009 e despois outra vez. Nunca quixo.

Fixéralle tamén unha entrevista na Arxentina a Carme Cornes?

Foi durante unha viaxe dun mes que fixemos Luca de Tena e mais eu. Era o tempo de Carlos Ménem e da hiperinflación. Luca de Tena ía documentarse para o libro sobre a emigración que despois se titularía Noticias de América. Contactamos con emigrantes de alá como Antonio Pérez Prado, o que criticou os chistes de galegos, co actor Tacholas ou con Bieito Cupeiro, pero o que máis me impresionou foi coñecer as nais e avoas da Praza de Maio, en particular a galega Carme Cornes, á que lle desapareceron un fillo e ela mesma estivo presa. A entrevista orixinou un libro dunha xornalista arxentina, Beatriz López, que publicou Ediciós do Castro. O de Cornes é un dos testemuños máis intensos da emigración galega do século XX a América, en particular das mulleres. Carme marchara con 14 anos, en 1925, desde unha aldea do Salnés a unha cidade de varios millóns de habitantes como Buenos Aires.

Xa mencionou antes os contactos que tivo coa emigración de Suíza.

Fixen moito xornalismo cultural, pero un dos temas que me deu maior satisfacción foi o das pensións suízas. O asunto destapouno Xesús Gómez, un galego que estaba nun sindicato suízo. Os emigrantes que comezaran a ir alá nos sesenta cotizaran para varios fondos. Os cartos dun deses fondos só se podían investir en vivenda. Moitos non sabían que podían recuperalos e regresaban sen solicitar ese diñeiro. Nós démoslle moita cobertura. Eu fun con Gómez á TVE e moita xente recuperou os cartos. Con todo, a información tivo menos repercusión da que debera, polo boicot doutros medios e pola impotencia política para tirarlle partido. Houbo despois avogados que se dedicaron a iso, pero probabelmente quedou diñeiro sen recuperar.

O medio non tiña suficiente influencia.

Claro, pero a cambio hai que dicir que a relación con todo o asociacionismo permitíanos tratar moitos temas. A través da colección de A Nosa Terra pódese seguir a conflitividade galega de todos eses anos. Parte da nosa axenda basculaba sobre esa fonte, como hoxe lle pode suceder a Nós Diario. É o contrario diso de que os medios se escriben desde os gabinetes das institucións que xa lles entregan todo redactado. O noso era darlle voz a quen non a tiña, pero por suposto non deixaba de ser unha pinga no mar.

A colección está hoxe dispoñíbel.

Desde o 2018, pero foi unha obriga autoimposta pola Fundación A Nosa Terra, a través dun convenio co Consello da Cultura. A pegada dos dixitais non obstante vai ser difícil de seguir, desaparece. O soporte físico está nas hemerotecas, pero non está claro se alguén se preocupa de preservar o virtual. As coleccións históricas están case todas dixitalizadas. Un investigador pode facer en semanas un traballo que antes ocupaba anos. Pero os dixitais nativos non sei como quedarán.

Por que pechou A Nosa Terra?

Como calquera proxecto, nace, medra e morre. Poucas cabeceiras duran 103 anos. Sempre reivindicamos esa continuidade, tanto pola lingua coma pola súa liña galeguista. A etapa contemporánea, chegado un momento, non daba máis de si, como lle sucedeu a tantos medios. Foron 33 anos de información e máis de mil libros que están nas bibliotecas. Foi un medio sostido por todos os que puxeron cartos, polos traballadores que pasaron por alí, polos centos de colaboradores, e non me refiro xa á opinión, senón a persoas que facían xornalismo, e polos lectores e subscritores. Desaparece porque economicamente non é capaz de seguir. Fálase da internet, pero a crise dos medios de comunicación vai máis alá. Hai quen di que moitos medios que se editan en Galicia e no resto do Estado están en quebra técnica e sostéñense grazas a fondos de investimento e bancos, o que os converte máis en medios de propaganda ca de información. Esta é unha profesión degradada, pero eu creo que ten que ver máis coa economía que co xornalismo.

Como profesional participou en debates da TVG e colaborou coa edición galega de El País.

Nos tempos do bipartito houbo certamente maior apertura dos medios públicos. A creación da edición galega de El País tamén tivo que ver con iso, porque El País nunca quixera que se articulase unha oposición en Galicia. Estaban cómodos con Fraga.

Nos últimos anos tivo relación con Alfonso Paz-Andrade.

Son da xeración de xornalistas que coa crise do 2008 vai ao paro. Houbo moitos despedimentos e xubilacións anticipadas. Castigou moito os que tiñamos xa cincuenta anos. Despois tiven relación con Luzes e colaboracións editoriais. Galaxia encargoume a biografía de Valentín Paz-Andrade. Relacioneime co fillo, Alfonso, que quería facer unha web, a través da histórica revista Industrias Pesqueras, para dedicarlla a Valentín, pero con contidos novos. E así acordamos facer unha serie de entrevistas relacionadas co desenvolvemento que debería ter Galicia. Mantivemos unha relación, en parte condicionada pola crise do sistema financeiro galego e da propia empresa coa que el tiña o vínculo que era Pescanova.

Con que queda dos anos en A Nosa Terra?

Aborrecín sempre esas ideas da vida pensada como un proxecto, mais con todo sempre tiven un gran sentido da responsabilidade e do compromiso. Entrei no periódico por diversos avatares que xa contei, pero era un proxecto que concordaba coas miñas ideas. Ao principio sentía certa inseguridade, tanto na fotografía coma no xornalismo. A seguridade funa collendo cos anos, pola xente que tiña ao redor, Eiré e Luca de Tena sobre todo, cada un co seu estilo. O propio medio foi a miña escola, nunha época na que tampouco había moitas oportunidades de formarse.

Nos últimos anos falouse moito de xornalismo cidadán, da agresividade das redes e agora do teletraballo. Que opina?

Un medio é un organismo colectivo no que a redacción é o centro. E a cabeceira tamén xera unha autoridade. O medio é o que marca a diferenza entre o xornalismo e unha opinión calquera emitida de forma individual. Fomos dos primeiros que tivemos web, grazas a Xavier Canosa que estaba na universidade de Gales. Nos medios grandes o debate está moi xerarquizado. A nosa periodicidade semanal facilitaba as reunións, abordábanse temas e daba máis perspectiva. A presión externa sempre existe, pero as reunións permitían afinar os argumentos. Lembro que, cando a fuga de Luis Roldán, falamos das lanchas encargadas pola Garda Civil a Rodman. Puxéronnos unha querela disparatada que quedou en nada. Unha redacción organizada permite levar mellor eses problemas.