Xerarquía cultural e política (II). T. S. Eliot e as linguas satélites

Xesús González Gómez.

En 1948, T. S. Eliot deu ao prelo o seu escrito Notas para la definición de la cultura, cito o título en castelán porque é a edición que manexo[1]. Non «reflexionaremos» sobre as notas no seu conxunto; notas, por outra parte, en que subxace unha concepción elitista e conservadora (e segundo algúns comentaristas rozando o fascismo) da cultura; notas, polo demais cuxo foco, ou punto de apoio principal, para definir a cultura é o cristianismo. Para outros comentaristas (George Steiner en O castelo de Barbazul[2]) «a nostalxia de Eliot pola disciplina cristiá é o aspecto máis vulnerábel da súa argumentación». Por outra parte, afirma Steiner, que «se a cerna dunha teoría da cultura é “relixiosa”, o termo non debería empregarse, como en gran parte o fixo Eliot, nun sentido particular e sectario. […] Falo de “relixioso” nun sentido particular e máis antigo. O que resulta central para unha verdadeira cultura é certa imaxe das relacións entre o tempo e a morte individual» (p. 78). En realidade de que queriamos falar é da terceira parte (ou terceiro capítulo) deste escrito de Eliot: «Unidade e diversidade: a rexión». Avancemos que Eliot fala das Illas Británicas, incluída Irlanda, e considera este país, como o País de Gales e Escocia, rexións das illas. Antes de entrar no miolo do seu escrito sobre as rexións (sobre as culturas das rexións), o poeta anglo-estadounidense di cousas coas que, acho, se pode estar completamente de acordo e outras non tanto mais que merecen discutirse, cousa que non vou facer: «Cuando pensamos en los “nacionalistas” nos los imaginamos intentando revivir algún lenguaje en vías de desaparición y que mejor sería que desapareciera, o recuperando costumbres de otra época que han perdido toda significación u obstruyendo el progreso inevitable y aceptado de la mecanización y de la producción a gran escala. Efectivamente, los paladines de la tradición local pocas veces consiguen sacar el mejor partido de su causa y cuando, como ocurre en algunas ocasiones, hay personas de su propio pueblo que se les oponen con vigor y se ríen de ellos, el observador ajeno al problema piensa que no hay motivo para tomarlos en serio. A veces entienden mal su propia causa, tienden a formular la solución en términos exclusivamente políticos y, como algunos no tienen la menor experiencia política y, al mismo tiempo, las razones que les impulsan son más profundas que las razones políticas, sus programas resultan del todo impracticables» (p. 76-77). Eliot continúa, e afirma que unha autonomía simplemente cultural, privada de poder político e económico «sería só unha sombra de autonomía. Os problemas políticos, económicos e culturais non poden illarse.» E tamén é consciente de que un «“renacemento cultural” que non lle afectase ao marco político-económico non sería máis ca un anacronismo artificialmente mantido» (p. 78).» En realidade, o que este «rexionalismo» procura, quere, non «é restaurar unha cultura desaparecida ou unha cultura en vías de desaparición baixo condicións que a farían impracticábel, senón que xurda unha cultura contemporánea das vellas raíces» (p. 78). Pero como o autor de A terra erma non se ve cualificado para falar das condicións económicas e políticas dun «rexionalismo san», non se mete en máis sarillos e, ademais, pensa que «o problema político ou económico non debería constituír a preocupación primordial do verdadeiro rexionalista» (p. 78), xa que «o único valor absoluto é que cada rexión teña a súa cultura característica e que esa cultura harmonice coas culturas das rexións veciñas e as enriqueza.»

Para Eliot, entre as diferenzas que cómpre termos en conta «a máis evidente é a daquelas rexións que aínda conservan unha lingua propia», mais esta «diferenciación» non é tan sinxela como parece, «porque nun pobo como o irlandés (anglofalante) que perdeu a súa lingua pode conservar dela unha estrutura, modismos, entoación e ritmo (o vocabulario ten menos importancia) suficientes como para que a súa maneira de falar e de escribir posúa calidades que a lingua de adopción non ten en ningún outro lugar». (p. 79) e vén logo unha serie de parágrafos que habería que transcribir na súa totalidade, pero intentemos un resumo que non traizoe o que dixo Eliot no seu día.

Despois de afirmar que «un “dialecto” pode conservar no nivel cultural máis baixo os vestixios dunha modalidade da lingua que no seu día estaba no mesmo rango que calquera outra», pasa a falar das «culturas satélite». Que é, ou cal é, unha cultura satélite? É aquela quen mesmo conservando o seu idioma, «está tan intimamente ligada a outra, e dela depende tanto, que non soamente certas clases, senón toda a poboación vese na obriga de ser bilingüe, e difire da cultura dunha pequena nación independente nun único aspecto: nesta, normalmente, saber outro idioma é necesario só para algunha clases, e os que se ven na necesidade de coñecer outro idioma terán probabelmente que saber dous ou tres […] Unha nación cunha cultura débil [é dicir, estas nacións pequenas] pode acharse baixo a influencia de diversas culturas exteriores en distintos períodos, pero a verdadeira cultura satélite é aquela que, por razóns xeográficas, ou doutra índole, mantén unha relación constante con outra máis forte.» (p. 79) Eliot afirma que existen dúas razóns para non tolerar quen o que denomina culturas satélite deban ser absorbidas por unha cultura máis forte: a) «[…] o instinto de toda cousa vivente a persistir no seu propio ser» e b) «[…] a cultura satélite exerce unha influencia considerábel sobre a cultura máis forte, e dese modo xoga no mundo un papel máis importante do que tería se estivese illada» (p. 80). Aquí, sen querer, Eliot cae nunha contradición: se esas culturas estivesen illadas, querería dicir que serían culturas de nacións independentes e, xa que logo, serían culturas, se se quere, débiles, mais non satélites: é dicir, as diferentes clases desas nacións non terían que ser, obrigatoriamente, bilingües.

Está claro que a nosa, a cultura galega, é unha cultura satélite (como, en menor medida, mais tamén, a catalá e a euskaldún). Satélite pola dependencia (política en primeira instancia) da cultura forte, mais tamén dependemos dela no que respecta á, digamos, cultura literaria e outras. As lectoras e lectores galegos desde sempre accedemos ao resto dos idiomas do mundo a través doutra lingua: a castelá ou española. E continuamos a acceder mediante esa lingua que fai de intermediario perpetuo. E os falantes doutras linguas que saben algo da nosa literatura accederon, maiormente, a esa información mediante traducións ao castelán de obras de autores galegos: as traducións francesas de Manuel Rivas (agás, talvez, Que me queres, amor?, en francés, La langue des papillons et autres nouvelles, xa que un dos seus tradutores foi Ramón Chao, mais na colección de peto Folio, da Editorial Gallimard, na súa «sección» bilingüe, onde se volveu publicar o libro de Rivas, dáse a versión en español, non en galego), Suso de Toro (Ambulance, Rivages noir), Cunqueiro (Les Chroniques du sous-chantre e Galiciens, Corbeaux et Parapluies –Xente de aquí e acolá–, Actes Sud, vertidas dende a versión castelá), o mesmo que as novelas de Domingo Villar (La plage des noyés, Liana Levi); e moito me temo que tamén aconteceu cando estes autores foron traducidos ao italiano ou ao inglés, sempre, claro, que esas traducións se publicasen en editoriais «potentes», como é o caso dos autores citados, e non en pequenas editoriais en que as traducións de autores galegos foron subvencionadas pola Xunta e publicadas por editoriais que case que nin de distribución gozan.

A lingua castelá ou española, a cultura española, da que nós (galega/os) somos satélite, non actúa, agora en democracia, tal como foi a súa actuación en pasados tempos, franquistas e anteriores, mediante a coacción e a coerción puras e duras, senón que (e aquí recoñezo que estou a facer un pinchacarneiro moi arbitrario) se nos volveu, a súa actuación, gramsciana: busca, procura o consenso –iso si, ensinando a cenoria ao final do pau–, e como a «hexemonía» xa a gañara hai séculos mediante a represión e a coacción, agora quere dar (e dá) a impresión de que cumpre unha función indispensábel, que sempre cumpriu dende o século XV, como mínimo: pórnos en contacto co resto do mundo. É dicir, se queremos ler os clásicos do mundo todo: latinos, gregos, franceses, italianos, rusos, ingleses, americanos, etc. etc., debemos por forza recorrer ao español ou castelán. Se queremos saber das últimas novidades, e non só de literatura, en Europa, América e os outros continentes, temos que recorrer ao español: nin mesmo ao portugués podemos recorrer, como ben sabemos, xa que o portugués non ten vida en Galiza e, ademais, poucos libros en portugués se atopan nas librarías do noso país, e case sempre os mesmos autores, e nunca traducións doutros idiomas ao portugués, polo que, de momento, e non fago profecías sobre o que pode acontecer: o idioma que se fala e escribe abaixo do Miño continúa sen poder servirnos para pórnos en contacto co resto do mundo (deixando fóra casos individuais, máis produtos da vontade do que outra cousa; tampouco debemos esquecer que a influencia lusa sobre Galiza –sobre as diferentes clases sociais que compoñen iso que se denomina «pobo galego»– está por debaixo de cero). Penso que a cousa fica clara: puxémonos a aínda nos pomos en contacto, maiormente, co resto do mundo mediante o castelán ou español –e eludo os casos individuais de aquelas ou aqueles que o fagan por interposición do inglés, do francés, o portugués ou calquera outro idioma: son casos, repetimos, individuais e máis nada[3]: o verdadeiro país é o outro, o que ten o castelán como idioma interposto, e ás veces tan «interposto» que substituíu o idioma propio.

A que conduce esta interposición? Como se pode imaxinar, á substitución dunha lingua por outra, iso si, democraticamente: co galego na escola, o castelán ou español continúa a ser un idioma interposto; coa escola en galego, estou seguro de que tamén (por aquilo tan grato aos poetas galegos de antes do 36: «como en Irlanda…») non pasaría de ser unha cultura satélite, como é hoxe, a ser unha cultura débil (seguindo o «vocabulario» eliotiano). Cultura débil pode ser, por exemplo, a danesa ou a checa, ou a eslovaca, ou a islandesa, etc., pero estas culturas, aínda que ás veces semellen dominadas por unha cultura forte (a inglesa), está non foi imposta e se hoxe está «interposta» (en Islandia, por exemplo) se debe á indolencia das elites gobernantes, pero a situación pode variar dun día para outro sen grandes problemas. Non esquezamos que as culturas e os idiomas se poden recuperar: véxase o exemplo de Israel, ou o checo, que até se converter nunha cultura débil foi unha cultura satélite –da alemá–, etc. Por outra parte, o inglés será, cada día máis, un idioma interposto, e non só nas culturas débiles… 

Ora ben, o que cabería preguntarse é se a interposición do inglés nesas culturas débiles, que non satélites, chegará a cumprir a función que cumpre a interposición do castelán ou español entre nós. Porque a interposición do castelán reduce o galego a un punto morto, a un impasse comunicativo, e aquí seguimos a Lluís V. Aracil: o castelán é insubstituíbel (cara a fóra) mentres o galego sempre é substituíbel (cara a dentro): como os falantes de g son bilingües, se usan tamén c enténdense. A conclusión do sociolingüista valenciano é clarísima: como a función que cumpre é necesaria c ficara necesaria mentres non sexa substituída e, polo tanto, calquera promoción social de g que non poña a súa comunidade en contacto con outros idiomas, será un canellón sen saída, e semellarase ao barón de Münchhausen, que caendo nunha poza tirouse da coleta até lograr saír e salvarse de morrer afogado[4]. (Evidentemente, reduzo a Aracil e os exemplos que el pon son outros.)

Por hoxe acabamos a «reflexión», pero prometemos dicir máis unhas cantas palabras de como ser unha cultura satélite influíu na nosa literatura e no estudo desta. E todo isto ten a ver coa novela que iniciou estas pequenas reflexións porque penso que escritores como Mbougar Sarr, Patrick Chamoiseau, Édouard Glissant, Maryse Condé, Raphaël Confiant, Simone Schwarz-Bart, Tahar Ben Jelloun, Aimé Césaire, Étienne Lero, René Menil, Kateb Yacine, etc. etc., é dicir, escritores de país dominado que escriben, non lles queda outra, na lingua do país dominador (pasado ou presente) non pertencen a unha cultura satélite, de aí que fosen capaces de asimilar, de se apropiar, sen dificultades toda a literatura francesa (ou inglesa, no caso de ser o escritor en lingua inglesa) e todas as outras, previamente traducidas ao inglés ou ao francés.

[1] T.S. Eliot, Notas para la definición de la cultura, Barcelona, Editorial Bruguera 1984 (trad.: Félix de Azúa).

[2] George Steiner, En el castillo de Barbazul, Barcelona, Editorial Labor, 1977, (trad.: Hernando Valencia Goelkel)

[3] Non esquezamos a definición que de individuo daba Louis Ferdinand Céline, e lembraba Jean-Paul Sartre como epígrafe de A náusea: «suxeito sen importancia colectiva».

[4] Lluís V-Aracil: «Subtitució lingüística» e «El procés de substitució», apartado 11 de «Educació i sociolingüística», ambos traballos recollidos en Papers de sociolingüística, Barcelona, Edicions de La Magrana 1982, p. 115-120 e 129-218. Malia os textos ser ambos de 1979, continúan a ter actualidade, como os restantes escritos que compoñen o volume, a pesar de importantes contribucións que se teñen feito ao tema dende aquel ano a hoxe.