Xerarquía cultural e política (e III): Kafka e as pequenas literaturas

Xesús González Gómez.

Na anterior entrega destas «reflexións» referiámonos á distinción realizada por T.S. Eliot en Notas para la definición de la cultura entre «cultura débil» e «cultura satélite». Cultura débil, para o autor de Catro cuartetos, é a «producida» por pequenas nacións independentes con idioma propio. Ora, o pertencer a unha cultura (xa que logo, a unha literatura) débil non quere dicir que esa literatura –e en adiante imos referirnos sempre á literatura– non sexa importante, e que moitos dos seus autores poden chegar a ser dunha importancia se non capital si dunha influencia maior ca escritora/es pertencentes a outras culturas. Un exemplo podería ser a literatura polaca, ou a checa. Mais aínda que poidamos considerar a literatura polaca, e mesmo outras pólas da súa cultura, como importantísimas, a polaca é unha cultura débil… polo seu idioma. Cantas persoas en Europa e no resto do mundo (fóra de Polonia, claro) leron a Gombrowicz, a Bruno Schulz, a Adam Mickiewicz, a Władysław Reymont, a Czeslaw Milosz, o gran Stanisław Ignacy Witkiewicz, a Wisława Szymborska, a Stanislaw Lew, a Jerzy Andrzejewsk, a Olga Tokarczuk, Antoni Slominski ou Jean Kott na súa lingua orixinal? (así, sen querer a cousa, citei catro premios Nobel). Unha cultura débil é capaz, na medida en que é capaz unha cultura «forte», de autoalimentarse. Ora, as culturas «fortes», e iso explícao moi ben Eliot no capítulo do seu libro titulado «Unidad y diversidad: la región», aliméntanse das «culturas satélites» (lembremos que el pon o exemplo das Illas Británicas[1]). Ao tempo que a cultura forte actúa como cultura interposta nas culturas satélites, «chupa», por así dicilo, o máis importantes destas culturas: para Eliot é o papel das culturas galesa, escocesa e mesmo irlandesa: dar maior relevo e importancia á cultura (xa que logo, á literatura) inglesa. E mesmo chega a escribir claramente que os escritores que proveñen destas culturas, só influirán na cultura inglesa, se escriben nesa lingua «común».

A nosa, a cultura galega, é, acho, unha cultura satélite e polo tanto a nosa literatura é unha literatura satélite. Con todo, en primeira instancia, isto non quere dicir que a calidade da súa produción teña que ser baixa. (Non esquezamos que desde a literatura española hai intentos de apropiación de Rosalía, de Cunqueiro, de Blanco Amor e algún máis, especialmente Manuel Rivas; como intentan apropiarse de Josep Pla ou de Gaziel, pertencentes á literatura catalá). Os problemas son outros, e mesmo se Galiza chegase algún día a ser independente e rompese a súa condición de satélite, os problemas continuarían a ser outros. Pero deixémonos de ucronías.

Entre eses outros problemas está, acho, en como definir a nosa literatura globalmente. Penso que a resposta se pode atopar en Kafka. Na entrada do seu Diario[2] correspondente ao día de Nadal de 1911 define a literatura en lingua ídish (na tradución española: literatura xudía contemporánea) e a literatura checa como «pequenas literaturas», e ve moitas vantaxes nelas para o traballo literario. Entre as vantaxes que enumera: «movemento dos espíritos, cohesión unitaria da conciencia nacional […] o orgullo e sostén que recibe a nación a través dunha literatura, para ela mesma e ante o ambiente hostil, a actividade de levar un dietario dunha nación, que é algo distinto da historiografía, […] a espiritualización polo miúdo da superficializada vida pública, [….] a aparición do respecto cara ás persoas que se dedican á actividade literaria, […] a inclusión dos acontecementos literarios nas inquietudes políticas, […] a formulación dos defectos nacionais dun modo sen dúbida especialmente doloroso, mais liberador…», e, para acabarmos (nós, que Kafka dá máis), «todos estes efectos poden provocarse xa por medio dunha literatura que non se desenvolva realmente cunha amplitude excesiva, mais que o semelle a causa da falta de talentos de significación. A vitalidade de tal literatura é incluso maior que a dunha literatura rica en talentos […]», e recomendamos a lectoras e lectores os parágrafos que seguen onde fala da autonomía do escritor, a falta de modelos nacionais, etc[3]. E remata o escritor checo cun «Esquema sobre as características das pequenas literaturas», que reproducimos na súa integridade:

«Repercusión, no bo sentido, sobre todos os sectores e en todos os casos.

Aquí, os efectos son mesmo mellores sobre os individuos.

1. Vitalidade

1. Polémica
2. Escolas
3. Publicacións periódicas.

2. Falta de coacción

1. Falta de principios
2. Pequenos temas 
3. Fácil formación de símbolos
4. Eliminación dos ineptos

3. Popularidade

1. Conexión coa política
2. Historia da literatura
3. Fe na literatura; confíaselle a instauración das súas propias leis.»

Mais lonxe de nós discutir con Kafka e o seu esquema, só reproducimos as súas palabras e o seu esquema como recordatorio, e digamos que, talvez, ou sen talvez, ese esquema reproduciuse na literatura checa: na ídish foi imposíbel: o nazismo acabou coa maioría dos falantes, e escritores, deste idioma. Na galega, que saibamos nós, non. Na catalá, diriamos que aproximadamente un 70% do esquema. Pero continuemos co tema, é dicir, coas pequenas literaturas.

Está claro que para Kafka as pequenas literaturas son as producidas por «pequenas linguas»; ou mellor, linguas menos espalladas, porque o checo gárdase moito de xerarquizar linguas e conténtase con falar de «pequenos temas» e «pequenas nacións». Mais, infelizmente, o autor d‘O proceso non foi máis lonxe, e despois del poucos se preocuparon de teorizar o que sería, ou o que é, unha «pequena literatura». Será anos máis tarde que outro escritor checo intentará desenvolver esa noción. Trátase de Milan Kundera. Curiosamente, nun libro escrito en francés, é dicir, na lingua dunha cultura forte. (Como todo o mundo sabe, nun momento determinado, Kundera decidiu abandonar o checo para pasar a escribir en francés. Con todo, as súas mellores novelas, A broma, A vida esta noutra parte, O libro do riso e o esquecemento, escribiunas en checo, como a novela –non precisamente a mellor súa–  que lle deu máis «fama»: A insoportábel leveza do ser). Nese libro escrito en francés: Les testaments trahis (os testamentos traizoados)[4], no capítulo 11 da sétima parte: «El malquerido de la familia» (non coñezo o orixinal francés, polo que non sei que palabra usa o para a que a tradutora ao español –Beatriz de Moura– verte como «malquerido»), o escritor checo-francés entrega unha definición do que entende por «pequenas nacións»: «Este concepto non é cuantitativo; designa unha situación; un destino: as pequenas nacións non coñecen a feliz sensación de estar aí dende sempre e para sempre; todas pasaron, nalgún momento da súa historia, pola antecámara da morte; sempre enfrontadas á arrogante ignorancia dos grandes, ven a súa existencia perpetuamente cuestionada, porque a súa existencia é cuestión» (p. 204), e máis adiante afirma que «as pequenas nacións forman “outra Europa” cuxa evolución está en contrapunto coa das grandes. Un observador pode ficar fascinado pola intensidade a miúdo asombrosa da súa vida cultural. Aí se manifesta a vantaxe do pequeno: a riqueza de acontecementos culturais está feita “a medida humana”¸ todo o mundo é capaz de abranguer esta riqueza, de participar na totalidade da vida cultural; por iso, nos seus momentos mellores, unha pequena nación pode evocar a vida dunha cidade da Grecia antiga» (p.205). Cambien vostedes, no primeiro parágrafo transcrito, o substantivo nación polo substantivo literatura e daranos o resultado real da operación: a literatura das pequenas nacións, as literaturas débiles (xa non digamos as literaturas satélites) abalan entre o pouco e o nada coñecidas. En realidade, estas literaturas (agás algún nome) adoitan ser invisíbeis (se se trata de literaturas satélites, máis aínda). E son invisíbeis mesmo para aqueles que deberan ser as súas inmediatas receptoras, é dicir, para aqueles, para aquelas a quen esas obras literarias se dirixen en primeira e case que última instancia.

Antes de despedirnos, dúas cuestións. Ou unha cuestión e unha aclaración. A cuestión é a seguinte: as pequenas literaturas tal como as definen Kafka e en certo modo Kundera, está claro que corresponden a literaturas nacionais… en emerxencia, é dicir, agónicas. Literaturas tamén que abalan entre unha gloria un pouco sobrevalorada e a desesperación de ver que en realidade só xeran indiferenza. E a aclaración vai por outros camiños. Hai xa anos, en 1975, Gilles Deleuze & Félix Guatari daban ao prelo un libriño titulado Kafka. Pour une littérature mineur (París, Les Éditions du Minuit, 1975). Segundo os filósofos franceses, «Literatura menor non é a literatura dun idioma menor, senón a literatura que unha minoría fai dentro dunha lingua maior»[5], é o exemplo que seguen e basean os franceses é, claro o de Kafka, que pertence a unha minoría (xudía) de fala alemá: lingua maior, nunha cidade cuxo lingua maioritaria é o checo. [Aquí, coma sempre cando se trata de franceses e de linguas maiores e menores, etc., habería que matizar moito. En principio, cando Kafka comeza a escribir, o checo é en Bohemia e, xa que logo, en Praga, unha lingua secundaria; Bohemia, Checoslovaquia, pertencía ao denominado imperio austro-húngaro, en realidade austríaco, e a lingua dominante (non no sentido sociolóxico, senón no político), aínda que fose menos falada en Bohemia, era o alemán: é dicir, a minoría que escribía en alemán en Bohemia até que este país acadou a independencia ao acabar a I Guerra mundial, era a minoría dominadora. Pero non entremos nesas lerias, porque en realidade, malia ser unha lingua dominada, o estatuto do checo baixo o imperio dos Habsburgo xa nos gustaría nós que fose o do galego na autonomía que «gozamos»]. Levando as cousas a outros lugares xeográficos (e políticos), alguén pode considerar, por exemplo, que os escritores que viven en Cataluña, ou en Galicia, ou en Euskadi, e que son de expresión española ou castelá, pertencen a unha literatura menor: o que é falso. Ou sexa, a primeira característica dunha literatura menor é a de estar escrita nunha lingua maior por unha minoría nun país en que a lingua dominante (sociolóxica e politicamente) é unha lingua menor. A segunda característica, segundo Deleuze & Guatari, é que nelas todo é político[6]. Curiosamente, como nas pequenas literaturas e as literaturas «satélite», que son, xa de por si políticas; traten o tema que traten, nelas todo é político, a empezar pola lingua usada. A terceira característica desta literatura «consiste en que todo adquire un valor colectivo. […] precisamente porque nunha literatura menor non abunda o talento, por iso non se dan as condicións para unha enunciación individualizada, que sería a enunciación de tal ou cal “mestre”, e que por tanto podería estar separada da enunciación colectiva[7]». Esta «situación de escaseza de talentos» de feito é «benéfica; e permite a creación de algo diferente a unha literatura de mestres: o que o escritor di totalmente só vólvese unha acción colectiva, e o que di ou fai e necesariamente político, mesmos se os outros non están de acordo»[8]. Das tres características das literaturas menores, dúas son atribuíbeis ás pequenas literaturas, tal como as define Kafka, a terceira non deixa de ser unha extrapolación da situación do propio Kafka, situación que o obriga a traballar a lingua alemá dunha certa maneira e, sempre segundo Deleuze & Guatari, a un «uso menor da lingua alemá». Noutras palabras, a noción de literatura menor non nace de Kafka, senón que a inventan os dous franceses a partir da situación política e da situación lingüística de o autor d’O Proceso[9].     

Acabando: para nós, a literatura galega pertence a unha cultura satélite, pero tamén goza de certas características das pequenas literaturas e, evidentemente, dalgunhas da literatura menor teorizada por Deleuze & Guatari, xa que estes teorizan a partir da definición e esquemas das pequenas literaturas por parte de Kafka. Que aínda non conseguimos os efectos característicos das pequenas literaturas enumerados polo autor de Na colonia penitenciaria, iso está claro. O que non está nada claro é que algún día poidan provocarse, producirse (eses efectos) na súa totalidade: a cultura forte da que somos satélite non está polo labor e, infelizmente, penso que tampouco gran parte, a parte case maioritaria, da nosa sociedade. Unha sociedade que non foi capaz nin de asumir aquilo que lle ofreceu (de balde) non só unha maioría de escritores, artistas e intelectuais do país, senón tamén as clases sociais maioritarias da nación: unha literatura e unha cultura propias. Cultura e literatura propias que volverían a sociedade galega máis xusta, máis libre, máis autónoma.

[1] «[…] la cultura satélite ejerce una influencia considerable sobre la cultura más fuerte, y de ese modo juega en el mundo en general un papel más importante del que tendría si estuviera aislada», T. S.Eliot, Notas para la definición de la cultura, op. cit., p. 80; e máis adiante: «A primera vista, todo parece estar a favor de que los poetas galeses compongan exclusivamente en lengua inglesa. No conozco ningún ejemplo de un poeta que haya alcanzado la cima en ambas lenguas, y la influencia galesa sobre la poesía inglesa la han ejercido sobre todo poetas que han escrito sólo en inglés», mais, continúa Eliot afirmando que para transmitir e preservar unha cultura «no hay mejor protección que la lengua», polo que o galés, ou outro idioma dunha cultura satélite, debe continuar sendo «una lengua literaria, no necesariamente científica, pero si poética, de lo contrario, la difusión de la educación la extinguiría», p. (80-81)

[2] Franz Kafka, Diario I e II, Barcelona, Editorial Bruguera, 1983. (trad. Feliu Formosa).

[3] Ibid., p. 182-185.

[4] Cito pola versión española: Milan Kundera: Los testamentos traicionados, Barcelona, Tusquets Editores, 1994. Engadamos que, para min, e coido que para moita máis xente, o checo é moito máis intelixente nos seus libros «ensaísticos» que nas súas novelas.

[5] Gilles Deleuze & Félix Guattari, Kafka. Por una literatura menor, México, Ediciones Era,1978 (trad,: José Aguilar Mora), p.28.

[6] Ibid., p. 29.é

[7] Ibid., p. 30.

[8] Ibid., p. 30.

[9] Sobre unha discusión ampla do concepto de «literatura menor», ver Lise Gauvin: «Autour du concept de littérature mineure: variations sur un thème majeur», in Jean Pierre Bertard et Lise Gauvin (dir.), Littératures mineures en langue majeure. Québec/Wallonia-Bruxelles, Bruxelles et Montréal, P.I.E.-Peter Lang et Pum, «Archives et Musée de la littérature», 2003, p. 19-40. Segundo Lise Gauvin, «Gilles Deleuze e Félix Guattari, na súa obra sobre Kafka, operan unha fusión de dúas pasaxes do diario [de Kafka], unha sobre a literatura e a outra sobre a lingua e, ao facer isto, forman un belo contrasentido ou, se se prefire, inventan o concepto de “literatura menor”, que non existe no escritor». Aclaremos que o termo de Kafka «pequena»  non contén ningún xuízo desprezativo, e o epíteto «menor» non é negativo en Deleuze & Guattari, como cultura pequena e cultura satélite tampouco son en primeira instancia «entidades» minusvaloradas por Eliot.