Xerarquia cultural e política (I). Ao redor dunha novela de Mohamed Mbougar Sarr

Xesús González Gómez.

Non hai moito lin, en versión orixinal, La plus secrète mémoire des homes, do senegalés Mohamed Mbougar Sarr (París, Éditions Philippe Rey: existen versión catalá, La memòria més secreta dels homes, Mesllibres.cat, e española La más recóndita memoria de los hombres, Anagrama: ambas editoriais de Barcelona), novela que mereceu o Premio Goncourt 2021, cen anos despois de que fose premiado por primeira vez un escritor negro: René Maran (martinico) coa novela, que non coñezo, Batouala. E vinte e nove anos despois de que outro escritor negro, tamén procedente da Martinique, Patrick Chamoiseau, fose laureado con ese mesmo premio pola súa novela Texaco (edición española, Anagrama), unha excelente novela da que no seu día falei un pouco en Faro de Vigo. Chamoiseau, autor de diversas novelas e estudos –recoméndanse todas as súas novelas, dos seus «estudos» grandemente Écrire en pays dominé, publicado inicialmente en 1997 e reeditado en 2002 na colección de peto da Gallimard, Folio–, foi tamén co-autor, con Raphaël Confiant –outro bo novelista martinico– e Jean Bernabé, lingüista, do manifesto Éloge de la créolité, dado a coñecer en 1989, pero que só tivo ampla resonancia alén da Martinique cando o republicou a Editorial Gallimard, en versión orixinal (francés) e a súa tradución ao inglés en 1993. (En Grial, nº 121, Xaneiro-Marzo, 1994, p. 59-66, resumín e comentei tal manifesto.) Dicía quen hai unhas cantas semanas lera a novela citada de Mbougar, o único que del coñezo e nun principio pensei en facer unha recensión, mais, pensándoo ben, esquecín tal recensión (que me gustaría fixese Salinas Portugal, aquel de entre nós –a/os galega/os– que máis sabe de literaturas africanas) e me deu por facer un «exercicio» sobre tal novela, ou, mellor dito, sobre cousas que se din na novela. Mais, antes de nada, para dar noticia, traduzamos o que se escribe na contracapa da edición francesa de La plus secrète…, e que é un intento de «resume» da trama da obra: 

«En 2018, Diégane Latyr Faye, xove escritor senegalés, descobre en París un libro mítico, aparecido en 1938: O labirinto do inhumano. Perdeuse toda pegada do seu autor, cualificado no seu tempo de “Rimbaud negro”, dende o escándalo que desencadeou a aparición do seu texto. Diégane, fascinado, lánzase sobre a pista do misterioso T. C. Elimane, e afronta as grandes traxedias que son o colonialismo e a Shoah. Do Senegal a Francia pasando pola Arxentina, que verdade espera por el no centro deste labirinto?// Sen nunca perder o fío da investigación que o acapara, Diégane frecuenta en París un grupo de xoves autores africanos: todos se observan, discuten, beben, fan moito o amor, e interróganse sobre a necesidade da creación a partir do exilio. Sobre todo vincularase a dúas mulleres: a sulfurosa Siga, posuidora de segredos, e a fugaz fotoxornalista Aïda…// Dunha perpetua inventiva, La plus secrète mémoire des hommes é unha novela impresionante, dominada pola esixencia da elección entre a escrita e a vida, polo desexo de superar a cuestión do enfrontamento entre África e Occidente. É sobre todo un canto de amor á literatura e ao seu poder intemporal.» Deixando de lado todo o que de publicidade poida ter o «peritexto» (monsieur Genette manda), este sinala dúas ou tres «verdades» sobre a novela, que tamén é unha procura de si mesmo por parte de Diégane, unha procura das propias raíces e a procura de onde instalarse (no noso lugar de nacemento, noutro lugar?) para poder crear unha obra propia máis crítica e máis libre, e tamén, entre outras cousas, un desmentido á hipótese romántica de que despois da viaxe (física ou mental) se volve á casa do pai máis libre e máis sabio…

A novela, como toda novela (ou texto de ficción) que se prece, ten ou pode ter múltiples lecturas: non daremos ningunha, aínda que sinalaremos que a novela é tamén, á parte de ser, como di na contracapa, «sobre todo un canto de amor á literatura e ao seu poder intemporal», unha reflexión sobre a literatura e os seus «arredores», unha reflexión sobre autores que se poden considerar «subalternos»: aqueles que escriben nunha lingua que en principio lles foi imposta e que agora é súa: o senegalés que escribe en francés, o nixeriano que escribe en inglés, o mozambicano ou angolano que escribe en portugués, etc. etc.

A novela, que goza da «oralidade» africana, supera esta mediante un coñecemento e unha apropiación sen igual das literaturas occidentais, e non só da francesa: enfrontándose á literatura occidental (a do home branco), facéndoa súa, peneirándoa, engadíndolle a, digamos, «africaneidade», a novela (supoño que a obra toda) de Mbougar Sarr, foxe de calquera tipo de exotismo. Máis é evidente que estes elementos de por si non «bastan» para facer literatura: como non bastan, como di Diégane (que é un dos múltiples narradores da novela: narrada en primeira, segunda e terceira persoas; usando do estilo indirecto libre, do monólogo, da oralidade, e, mesmo, produto da oralidade, claro, do conto popular): a vontade, nin o talento, nin a ambición, nin escribir fermosamente, nin posuír unha vasta cultura, nin ser sabio, nin o compromiso, nin afastarse da vida, nin embriagarse de vida pura, nin a paciencia, nin acreditar nos propios soños, nin desosar a realidade, nin a intelixencia, nin a estratexia, nin a comunicación, nin mesmo ter cousas a dicir, nin o traballo teimudo, aínda que todo isto «pode ser, e é a miúdo, unha condición, unha vantaxe, un atributo, unha forza, certamente, mais a voz engade axiña que esencialmente ningunha destas calidades basta cando se trata de literatura, porque escribir esixe sempre outra cousa, outra cousa […] escribir esixe sempre outra cousa […]» (p. 54-55). Esa outra cousa que é o que fai dunha «redacción» literatura.

La plus secrète mémoire des hommes, afonda tanto na literatura coma na vida literaria, mais estes «elementos» da narración, máis que tácticos forman parte da estratexia do autor para denunciar, entre outras cousas, a situación dos escritores africanos que escriben en francés. Destes espérase que traten os problemas de África, a dor de África, que sexan exóticos, que asombren, que abraien o lector branco, occidental, que describan os seus costumes ancestrais, as súas vellas e arraigadas crenzas, as súas tradicións, as súas maneiras de ver e percibir o mundo, mais de maneira «pintoresca», superficial: para uso de turistas e occidentais; é dicir, que reproduzan a ollada dos viaxeiros occidentais, porque iso é o que espera dele/s: a autenticidade (é dicir, diferentes, si, mais similares), a cor africana (local), o mundo máxico (sic), etc. A súa xeración, a de Diégane, criticou os seus antecesores porque se dobraron diante das esixencias dos brancos, dos literatos/críticos brancos, de aí que a obra de T. C. Elimane, ao descubrirse que está feita con textos de múltiples obras (occidentais) xa coñecidas, escandalizara a crítica francesa, que o acusara de plaxio. O Labirinto da inhumanidade, a obra de Eimane, non se sabe (non o sabe o lector, e os diferentes coñecedores do libro que aparecen na novela e falan del nunca o indican) se é unha novela ou non: é, en certo modo, un libro como aquel que quería facer Walter Benjamin: un libro de citas; un libro en que o autor non ten voz mais ao mesmo tempo é todas as voces sen ser, por suposto, omnisciente. De aí o escándalo: como un colonizado, un negro, pode facer un libro que, como o que quería artellar o Pierre Menard de Borges, sexa toda unha relectura da literatura occidental, ao tempo que a apropiación –e a negación– de toda esa literatura? A xeración de Diégane (cando menos el e mais o seu amigo Musimbwa, autor congolés) non escribía «polo romanticismo da vida do escritor –caricaturizouse–, nin polos cartos –sería suicida–, nin pola gloria –valor pasado de moda, a época actual prefire a fama–, nin polo futuro –non pedira nada–, nin para transformar o mundo –non é o mundo o que hai que transformar–, nin para cambiar a vida –non cambia nunca–, nin polo compromiso –deixámoslles isto aos escritores heroicos–, tampouco celebrabamos a arte gratuíta –que é unha ilusión, porque a arte se paga sempre». Por que escribían, xa que logo? Simplemente: non o sabían: «escribiamos porque non sabiamos nada, escribiamos porque non sabiamos xa que había que facer no mundo, fóra de escribir, sen esperanza, mais sen resignación fácil, con obstinación, esgotamento e alegría, co único obxectivo de acabar da mellor maneira posíbel, é dicir, cos ollos abertos: velo todo, non perder nada, non se acubillar baixo as pálpebras, correr o risco de ter os ollos estragados a forza de querer ver todo […] como desexa ver unha sentinela, a única e trémula sentinela dunha cidade miserábel e perdida, que non obstante escruta a sombra da que xurdirá o lostrego da súa morte e o final da súa cidade» (p. 56).

Mais malia que a xeración de Diégane critique os seus antecesores, se foron inxustos con eles, quizais, ou sen quizais, foi porque sabían (ou souberon máis tarde) que non estaban á altura do que querían eles (a súa xeración) expresar e, en troques, os antecesores achantáronlles o camiño. Aínda que tamén entre eles, a xeración de Diégane, había un (Salifu) que dera unha primeira gran novela e logo, unha tras outra, obras decepcionantes: e a crítica non se atrevía con elas. Non avaliaban as súas obras, simplemente comentábanas, «sancionando a idea de que todos os libros teñen valor, que a subxectividade do gusto constitúe o único criterio de distinción, e que non existen malos libros, senón libros dos que non gustamos» (p. 63). E tamén había outros: «No grupo estaba tamén Eva (ou Awa) Touré, unha influenciadora franco-guineana sobre a que hai pouco e moito que dicir». Touré milita en todas as boas causas morais da época, é emprendedora, adestradora en auto-empoderamento, modelo de diversidade, exemplo galáctico: «Como era de temer, e como a incontinencia literaria é unha das máis espalladas da época, non puido deixar de escribir. Así xurdiu das tebras O amor é un gran de cacao, que teño por unha negación metódica da idea mesma de literatura. Era unha novela hipócrita e nula. Hai que dicir que cos seus douscentos mil abonados en Instagram, Eva Touré dispuña dun público fiel, para o que todo o que emanaba dela era unha unción divina. Este lectorado amplo e fanático, disposto a morrer por ela, facía recuar os máis valentes críticos» (p. 63-64).

Evidentemente, a novela (Le plus secrète…) é moito máis ca isto do que estamos a falar. A procura do escritor, de T. C. Elimane, leva o lector por diferentes países, entre eles Arxentina, Bélxica e o Senegal, de onde era orixinario o «Rimbaud Africano», que Diégane se nega a alcumalo así por lle parecer un alcume «colonialista», reflexiónase sobre o colonialismo, menos sobre a Shoah, reprodúcense treitos das recensións que no seu día apareceron da obra de Elimane, e sublíñase que a maioría dos que falaron en xornais e revistas de O labirinto do inhumano… suicidáronse, etc. Se ben a novela narra unha investigación, unha procura, unha busca dupla (a do home Elimane e a do escritor, de Diégane, para saber quen é, ou quen son –os escritores africanos en lingua «oposta»– e como debe escribir para non caer nas trampas, precisamente, do colonialismo cultural) é iso e moito máis. É unha reflexión sobre a escrita, sobre a literatura, sobre o papel do escritor (africano: pero é diferente o escritor africano de calquera outro escritor?), sobre o lugar dende onde se pode ou se debe escribir. É, tamén, unha reflexión sobre a famosa tríade joyceana: silencio, astucia, exilio. Por exemplo, o seu amigo íntimo, o escritor congolés Musinbwa envíalle unha longa carta (p. 411-424) que é esclarecedora sobre quen son os escritores africanos que escriben na lingua colonial, é dicir, produtos do colonialismo, pero non poden, xa, escribir noutra. Nesa longa carta, dinse cousas como as seguintes: «Estes últimos días tomei unha decisión, Faye: non regresarei a Francia. Cando menos de momento. Quizais nunca. O que eu debo escribir verdadeiramente só se pode escribir aquí [é dicir, en África] […] Sei que non estarás de acordo co que che digo: sempre consideraches que a nosa ambigüidade cultural era o noso verdadeiro espazo, a nosa mansión, e que debiamos habitalo da mellor maneira posíbel, como tráxicos asumidos, como bastardos civilizacionais, bastardía de bastardía, bastardos nacidos da violación da nosa historia por outra historia asasina. […] Temo que o que ti chamas ambigüidade só sexa unha astucia da nosa destrución en curso. Acho tamén que pensarás que cambiei, eu, que estimaba que non é dende o lugar en que se escribe o que fai o valor do escritor, e que este pode, dende todas as partes, ser universal, se ten algo a dicir. […] Pódese escribir dende todas as partes, mais saber e comprender o que verdadeiramente se debe escribir non se pode realizar en calquera lugar.»

A resposta de Diégane é diferente da do seu amigo. Digamos que, finalmente, Diégane dá co obxecto primeiro da súa procura, que estaba máis preto del do que se imaxinaba; a segunda parte da procura, intúese, e quizais no futuro dea os seus froitos. Para ser verdadeiramente escritor, acha que o seu camiño é outro, diferente mais paralelo ao do seu amigo Musinbwa e ao de Elimane. Porque aínda que xa publicara algún libro, aínda non era escritor, como lle «descubriu» a súa amiga/amada Aïda: «[…] afagoume que me dedicases o primeiro libro que publicas. Mais é evidente que aínda non es escritor. Ou, máis ben: non sabes aínda que tipo de escritor queres ser. Non te sinto en ningures no teu libro. Non estás nel. Non o habitas. Non te habita. Non hai mal nin melancolía neste libro. É demasiado puro. Demasiado inocente» (p. 115). E non dicimos máis, só recomendar a lectura de La plus secrète mémoire des hommes, que nos leva a reflexionar sobre nós mesmos, sobre a escrita en galego, sobre a nosa, pouca, vida literaria, e sobre outros temas dos que falaremos nunha próxima entrega.