Xosé Mª Durán: “Ciencia e tecnoloxía están determinadas por filosofías que modelan os seus obxectivos”

César Lorenzo Gil.

Xosé María Durán Medraño (Vigo, 1971) é doutor en Historia da Arte e profesor de Historia da Cultura Europea na Universidade Hanns Eisler de Berlín (Alemaña). Da natureza de escritores, artistas e vermes. Ensaio sobre o pracer do traballo nun diálogo con Karl Marx (editado por Galaxia) obtivo o Premio Ramón Piñeiro de Ensaio 2013. Nesta entrevista reflexiona sobre o papel social do traballo artístico, a actualidade dos postulados marxistas, como actualizar conceptos tales como loita de clases e a maneira na que a cultura se converte en mercadoría.

En Da natureza de escritores, artistas e vermes vostede fai un percorrido pola teoría marxista sobre o traballo artístico.

Eu non fago un percorrido pola teoría marxista do traballo artístico; realizo unha reflexión, quero pensar, marxista acerca do traballo, na que o traballo da arte xoga un papel relevante. No libro confronto dúas formas de traballar: a artística, basicamente desde o punto de vista das suas arelas de emancipación do xénero humano; e o traballo como o coñecemos comunmente e que fora obxecto da análise de Marx na crítica da economía política. O libro, dalgunha maneira, tenta pensar cómo é posíbel superar a dicotomía entre estas dúas formas de traballar.

Queda hoxe algo na sociedade capitalista occidental daquel pouso teórico?

Existe o pouso teórico da teoría marxista das artes que percorre o libro desde o comezo. ¿Que pouso teórico que queda hoxe dos debates, moi frutíferos, que tiveron lugar arredor do 1930, por exemplo no contexto alemán entre Theodor Adorno, Ernst Bloch, Walter Benjamin, György Lukács e Bertolt Brecht? ¿Ou despois, xa nos anos 1960 como parte do debate teórico sobre o Marx humanista dos Manuscritos de 1844? Pois de todo iso, hoxe queda ben pouco. A reacción neoliberal foi moi violenta, tamén na esfera da teoría, e todo aquilo que cheirase a marxismo foi de inmediato cualificado de stalinismo. Hoxe non existe nun sentido estrito unha reflexión marxista sobre o traballo artístico; aínda que desde diferentes posicións, como as referentes á ideoloxía da imaxe, mesmo na teoría feminista, ou na teoría social da arte o pouso marxista segue a ser moi importante.

Como ocorreu noutros aspectos sociais, a posición dos traballadores da arte cambiou nos últimos cen anos? Encontra diferenzas entre os EUA e a UE?

A posición social das e dos artistas muda no que ten a ver coas dialécticas constantes que teñen lugar no modo de produción dominante. Hoxe, claro, enfrontámonos ao dominio das chamadas industrias culturais e á idea neoliberal de que a cultura tamén ten que estar dirixida ao rendemento. Era de esperar. O capital busca constantemente novas fontes de valorización. Fíxoo coa sanidade, a educación foi tamén obxecto da súa violencia e a cultura vai detrás.

O marxismo como método de análise socioeconómica vive hoxe certo ‘revival’ tras a crise do 2008, especialmente en áreas nas que fora proscrito, por exemplo os Departamentos de Economía ou de Política. Que opinión lle merece esta revisitación?

Que o marxismo vive un resurximento é certo, que a metodoloxía da crítica da economía política como fora postulada por Marx se poida xeneralizar nos ámbitos académicos non penso que sexa posible. Hai poco pasaron polo canal de televisión franco-alemán Arte un documentario que buscaba ser crítico co capitalismo, os mercados financeiros, etc. Entre os entrevistados, a maioría non eran marxistas.

Coida que se poidan xeneralizar de novo na práctica económica ou política maioritaria conceptos marxistas, caso da plusvalía ou a loita de clases?

A análise de Marx non consiste nun simple instrumentario teórico para coñecer mellor a realidade do sistema económico no que vivimos. As ferramentas elaboradas por Marx son inmediatamente prácticas, quere dicir, planean xa no seu decorrer teórico a necesidade da transformación radical da realidade. De aí que, por exemplo, os conceptos de plusvalía ou capital non sexan neutros, pois só se entenden dentro dunha teoría xeral da explotación da forza de traballo. Marx confróntanos nas súas análises coas contradicións inherentes ao sistema capitalista, por exemplo, a súa espoliación sistemática do ser humano e da terra. De continuar así, ao capitalismo non lle quedarán nin seres humanos nin planeta do que tirar lucro. As teorías mainstream supoñen simples escapismos para non confrontar esta realidade. Ante ecuacións oferta-demanda e o papel do Estado ou os mercados neste xogo, o marxismo planea claramente unha teoría da explotación que conduce á expropiación dos expropiadores.

As teorías de Marx poden estar de moda entre as clases populares hoxe –de feito, en certa medida, nunca o deixaron de estar, sobre todo para alén da Europa–; pero de aí a que se xeneralicen na práctica económica ou política, como xa dixen, non penso que sexa posible, para iso o dominio ideolóxico da burguesía é aínda moi forte, ben arraigado nas estruturas educativas e de poder. Pero se algunha vez a práctica marxista se xeneraliza, iso só pode significar que estariamos no medio dun novo ciclo revolucionario. O que acontece é que a esquerda política hoxe en Europa, refírome á oficial, á parlamentaria, non é revolucionaria.

A esquerda política hoxe en Europa, refírome á oficial, á parlamentaria, non é revolucionaria.

Hoxe en día, o traballo artístico vese cada vez máis como unha ocupación improdutiva, unha afección equivalente ao billar, algo do que non se pode vivir. Como valora esta situación?

Isto ten que ver coa posición social das traballadoras e dos traballadores da arte á que facías referencia antes. A situación xeneralizada no mundo occidental sería, máis ou menos, a seguinte: O mundo da arte vive dunha cantidade enorme de traballo non pago. As e os artistas parecen mesmo que viven do ar; pois na tradición burguesa a arte alimenta o espírito e non os petos. Unha das consecuencias da crise financeira e os recortes no Estado de benestar hoxe é que a realidade da pobreza crónica dos e das artistas faise cada vez máis patente, mesmo para aquelas e aqueles que hai unha década vivían felices das axudas estatais. Agora está máis difícil. Diante desta situación obsérvase cada vez máis unha repolitización da práctica artística neste sentido. Refírome a unha repolitización, a unha maior conciencia, do que o traballo artístico é, que significa socialmente e quen tira realmente proveito deste traballo. E algo moi interesante que está acontecendo é que o traballo artístico xa non é o traballo dese ou destoutra artista, senón que se está a falar do traballo artístico xeral, de todas e todos os artistas, teñan ou non máis sona. A consecuencia máis inmediata desta repolitización lévanos a unha reivindicación do traballo artístico en clara confrontación co sistema económico. Trátase de esixir que as oportunidades, así como os beneficios, da práctica artística revertan nos propios e nas propias artistas dunha maneira xusta. A situación de crise leva a unha colectivización das prácticas e dos intereses. A e o artista illados viran un anacronismo.

Hoxe existe unha maior conciencia acerca da situación socio-económica das e dos artistas, e esta leva a unha repolitización da práctica.

Moitas veces dáse un debate –non sei até que punto obxectivo– entre arte/pensamento e ciencia/técnica como motores de desenvolvemento socioeconómico. Gustaríame que me indicase até que punto existe esa dialéctica e se hoxe en día existe desequilibrio entre ambas tarefas. É dicir, se hoxe a ciencia segue os carreiros que lle manda determinada ideoloxía ou se os avances científicos e tecnolóxicos marcan a axenda do pensamento e a arte polo cambio económico que provocan.

Eu non vexo ningunha dicotomía. Ela é máis ben propia do pensamiento burgués que gosta de analizar a sociedade dividida en esferas (instrumental versus cultural), ou hoxe en ‘sistemas’. Así podían tamén declarar o pensamento ou a arte libres da barbarie causada pola fe técnico-científica. Pero non hai que ser inxenuos ao respecto. A ciencia ou a tecnoloxía están determinadas por modos de pensar que modelan as súas metas. Os ‘laboratorios’ sociais (os think tanks) están cheos de ‘pensadores’ elaborando modelos abstractos que despois son aplicados socialmente, como foi o caso da teoría de xogos reelaborada como teoría da escolla pública e que nos levou á situación catastrófica que temos hoxe. Na elaboración destas teorías traballan filósofos, matemáticos, enxeñeiros sociais e técnicos… todos en harmonía. O neoliberalismo non comezou como un mecanismo espontáneo causado polos mercados que se foi impoñendo pouco e pouco no pensamento. Foi artificialmente deseñado por pensadores que fronte ao altruísmo e a solidariedade propuxeron unha teoría do egoísmo individual que había que impoñer na sociedade para frear a ameaza que supuñan as loitas sociais desde a esquerda. Se Ronald Reagan e Margaret Thatcher foron os seus mosqueteiros, Tony Blair e Bill Clinton foron os seus pallasos.

 “99% frente a 1%, ou pobo contra casta, iso si que é reducionismo”

Antes preguntáballe indirectamente pola loita de clases. Hoxe hai unha liña de pensamento que considera que a idea de que Marx só falaba de loita entre capitalistas e traballadores é reducionista, que existen máis eixos nese tirapuxa; o máis famoso é o alcuñado polo movemento Occupy que fala do conflito entre o 99% e o 1% da poboación ou o eslogan de Podemos, en España: pobo contra oligarquía (casta). Que opina vostede?

Desde os escritos de Marx a teoría social referida á loita de clases ten avanzado moito; e non precisamente por Podemos ou Occupy. Quen máis fixeron por renovaren a teoría marxista das clases foi o movemento feminista xunto ás loitas populares desde a periferia do sistema, estou pensando, por exemplo, na ligazón entre indixenismo e marxismo no contexto latinoamericano. A dialéctica entre traballador ou traballadora e capitalista ou –mellor– entre traballo e capital segue a ser o eixo da loita de clases. O que acontece é que a relación entre traballo e capital non é unha, senón que ten moitas caras e mediacións, e o ‘traballador’, sexa explotado directamente ou asediado polo capital, non pode ser reducido a varón branco europeo con valores culturais occidentais. Ademais é que a loita de clases tamén se dá neses valores, como as feministas non se teñen cansado de repetir. Todos estes movementos teñen axudado non só a renovar o esquema, relativamente simple, que aparece nalgúns escritos de Marx, senón que mantiveron viva a teoría marxista referida á loita de clases. Isto foi, e aínda é, dunha grande importancia precisamente no momento en que os movementos obreiros foran defenestrados en Europa, cando parece que iso das clases é algo que estaba ben para o século no que viviu Marx pero que no Estado de benestar composto por “proletas” consumidores felices xa non fai sentido. Claro, despois da crise do 2008 eses “proletas consumidores felices” viran proletas anoxados, o que simplemente quere dicir que se volven conscientes da súa posición de clase.

Que Occupy ou Podemos non falen directamente de loita de clases pode responder simplemente a unha estratexia política diante da presión social e mediática que exerce a ideoloxía burguesa. Non esquezamos que forma parte da estratexia política propia daqueles sectores da burguesia empobrecidos nas crises económicas apelar a un entendemento xeral, de ‘toda’ a pobación, para botar as elites cuxo comportamento é o responsable dos males sociais e reestablecer así a harmonía social. Pero os males sociais encóntranse nas estruturas propias do sistema, sen importar quen está aos mandos da máquina. 99% frente a 1%, ou pobo contra casta, iso si que é reducionismo, e non a teoría de Marx.

 “En Galicia, o poder colonial fai grandes esforzos por consolidar o seu dominio tamén no plano simbólico”

Falando de libros, for de ficción ou non ficción, hai un mito que fala de que o sistema só permite que se publiquen unha serie de textos mentres que outros, que cuestionan o sistema ou desvelan realidades ocultas, permanecen clandestinos. Mais logo un encontra á venda todo tipo de textos e editoras. Existe coerción social para silenciar determinados libros. Se é así, como actúa?

O capitalismo só coñece unha coerción, a que vén imposta polo lucro. O que vende, do que se pode tirar un beneficio, é bo. O capitalismo nin ten ética nin conciencia; no sentido de que pouco importa de onde é que se extraen os beneficios. Os best-sellers de turno, o Manifesto comunista de Marx e Engels ou as memorias de Fraga Iribarne… tanto ten. Pero o capitalismo tamén é a ideoloxía da clase, nos termos de Marx, dominante, isto é, daquela que se beneficia do estado de cousas. É importante, pois, que o acceso ao coñecemento sexa dun modo que no poña en perigo os seus intereses. Que é o que aprendemos na escola?, xa o preguntaba o marxista francés Louis Althusser no 1969. Aquí funcionan mecanismos de coerción e, tamén, de auto-censura. A estrutura do ‘campo’ cultural, que diría Pierre Bourdieu, mesmo as industrias culturais hoxe funcionan tanto nun sentido puramente económico como nun sentido político-ideolóxico, aquel que sustenta os intereses das clases dominantes. O capitalismo non é alleo a un uso da cultura que xa está presente en sociedades pasadas, no que a cultura serve para a reprodución da ideoloxía dominante do grupo social, ou da ideoloxía na que a clase dominante gosta de se recoñecer ideoloxicamente. Slavoj Zizek ten analizado todo isto moi ben. Dicía que os filmes sobre catástrofes, tsunamis, asteroides, etc. teñen todos unha mensaxe común: é más fácil que o planeta vaia ao carallo ca mudar o capitalismo (que é a causa real de por que o planeta vai ao carallo); de aí o capitalismo semella eterno, non dá para mudalo. É a típica visión escatolóxica católica reaccionaria.

O individuo –neste caso un individuo antisistema, un outsider– que vai na procura da verdade oculta… Isto é o directamente oposto ao que significa a loita de clases, un movemento colectivo que non coñece verdades ocultas porque é o propio movemento da loita aquel que constitúe a súa verdade.

Os mecanismos que funcionan no sentido da coerción da que estamos a falar son, así e todo, basicamente económicos, como lle é propio ao capitalismo, xustificando a validez dunha obra a través de argumentos puramente económicos, o argumento das vendas. No fondo é o mesmo que lle dicir a unha traballadora desempregada que non encontra emprego porque non é capaz de se adaptar á nova situación, porque non é flexíbel dabondo. Igual a cando a escritora ou o escritor se enfrentan á realidade de que a venda de libros é o único mecanismo polo que se mide a súa calidade literaria. O gran mecanismo de coerción é o mercado, para autores e editores, ese que o capitalismo celebra como a auténtica liberdade. Nesta liberdade florecen libros coma os de Dan Brown, autor de O código Da Vinci, porque a realidade deixa de ser real e vira unha gran conspiración; e as conspiracións teñer que vender porque fan fincapé en algo fundamental para a ideoloxía burguesa: o individuo –neste caso un individuo antisistema, un outsider– que vai na procura da verdade oculta… Isto é o directamente oposto ao que significa a loita de clases, un movemento colectivo que non coñece verdades ocultas porque é o propio movemento da loita aquel que constitúe a súa verdade.

No caso galego, é claro que non existe un mercado de expresión cultural baseado na lingua galega. Como definiría este sistema: espazo de resistencia, disfunción marxinal no modelo…? Existe algún programa político (planificación) factible para previr a desaparición da cultura galega a medio prazo?

Aquí tamén hai uns intereses concretos, aqueles do poder colonial que fai grandes esforzos por consolidar o seu dominio non só no plano político-económico senón tamén no simbólico. Velaí o modelo disfuncional. As agresións son continuas. Porén, tamén hai unha responsabilidade de parte das e dos intelectuais galegos a respecto do modelo para a cultura galega que se escolleu e impuxo a partir dos anos 60 do século pasado.

Pode unha cultura minorizada crear produtos culturais de alto nivel? Explícome: as condicións de produción determinan o valor da creación artística ou é suficiente co talento e o sacrificio persoal?

Non penso que haxa correlación entre nivel produtivo ou tecnolóxico e valor ou calidade dos produtos artísticos ou culturais. O nivel tecnolóxico é determinante no que se fai pero o valor social do produto non é o reflexo directo desta determinación. Unha historia pode ser narrada na escrita ou tamén por outros medios. Unha cultura que carece de acceso a medios de reprodución na escrita pode virar unha cultura oral, e ter un valor social enorme. Hai moito fetichismo coa tecnoloxía hoxe.

Por certo, iso do talento persoal é unha ficción.