Xosé Monteagudo: “Son máis de escribir con agulla de marear ca con plano”

César Lorenzo Gil.

Todo canto fomos (editada por Galaxia), é unha novela-río que percorre varias xeracións da mesma familia durante máis ou menos un século. Para narrar esta historia, o seu autor, Xosé Monteagudo (Moraña, 1965) escolle unha estrutura con planos paralelos, nun ziguezague de valse que nos descobre o século XX galego.

A idea narrativa de Todo canto fomos é clásica mais a forma de contar a historia é novidosa. Por que escolleu ir presentando os personaxes in media res, cada cal no seu tempo, todos compartindo o tempo de todos?

Coido que esa estrutura narrativa é a única que podía ter esta novela. É a maneira que encontrei para poder manter a atención do lector durante todo o texto. Para que poida encontrar sorpresas e xiros na trama. Pensei que era a maneira menos previsible de explicar a evolución desta saga familiar. Noutras miñas novelas xa introducira os planos paralelos mais esta foi a primeira ocasión na que tamén opto pola técnica da simultaneidade de planos temporais. Era ideal para atinxir un período histórico tan longo.

E tan longo. Cen anos, mes arriba mes abaixo. Escoiteille nalgunha entrevista que era unha cifra importante no libro. Por que?

Alén dos números redondos, o que me interesaba era falar dun período que modificou por completo a estrutura social, política e económica de Galicia. Até máis ou menos o século XX, a vida dos galegos foi máis ou menos parecida durante cinco séculos mais o cambio que se deu no período do que se fala nesta novela foi total. Eu quería explicar esa transformación.

Nese período de tempo, que vostede trata no libro, hai un acontecemento que marca, non só a novela senón a nosa propia historia, a Guerra do 36. Non sei se era consciente do perigo de que ese momento actuase como unha especie de burato negro e absorbese toda a trama. Como conseguiu esquivar esa “atracción fatal”?

Por suposto que era consciente e tampouco podía obviar o que había significar non só para os personaxes da miña novela senón para a propia historia de Galicia. Mais eu non quería escribir “outra novela da guerra”. Non vou dicir que estea moi tratado o tema porque ese é un tema discutible pero si está claro que hai abundante obra de ficción que se desenvolve neses anos e eu non quería repetir argumentos nin caer en tópicos. Sabía que era unha fase moi poderosa no libro pero coido que souben “repartir as cargas”, ampliar o foco sobre outros momentos da historia e esquivar os tópicos sobre a época.

Vostede non confeccionou un mosaico sobre a Galicia desa época senón que a novela fala dunha saga familiar concreta. Por exemplo, todos os personaxes son do bando republicano. É coma se baixo a ficción houbese unha historia real que quería contar.

Hai trazas de personaxes e situacións reais nos protagonistas. E aparecen cos seus nomes personaxes reais da Pontevedra dese tempo, caso de Alexandre Bóveda ou Castelao. É certo que eu non quería reproducir a Galicia “real” senón fixarme nas situacións dunhas personaxes concretas, que en efecto estiveron no bando perdedor. Pero explico, a través das súas vivencias, por que estiveron no bando perdedor, por que foron reprimidas as súas arelas. E aínda que son personaxes inventadas, quen lea o libro pode encontrar reflexos en persoas reais. Velaí o caso da mestra que favorece mellorar a escola rural á que é destinada. Cantas mestras houbo así na Galicia daquel tempo?

Hai un personaxe, que podemos cualificar como fundador da saga, Amaro, que ten moitos puntos de interese. É un emigrante que chega á Arxentina cunha man diante e outra detrás, que consegue facerse rico, que volve a Pontevedra, que funda empresas e medios de comunicación, que segue a ter fortuna mais que acaba represaliado polos golpistas do 36.

Sería moi simplista pensarmos que non houbo persoas de clase media ou alta que foron vítimas do franquismo. O golpe perseguiu ideoloxías e foi implacable. E en Galicia, no primeiro terzo do século XX, creárase unha clase con diñeiro que confiaba no progreso do país, que puxo o seu patrimonio ao servizo doutro modelo, que intentou, sen conseguilo, modernizar aquela terra da que a meirande parte deles foran expulsados cara á emigración. Amaro é un personaxe de ficción pero ten moito dalgúns homes parecidos que na Pontevedra do 36 foron represaliados, caso do médico Amancio Caamaño, que tiña a súa propia clínica, e que foi asasinado na Caeira a finais do 1936.

Hai un personaxe na novela que resulta central: o escritor. El é quen se supón que conta a historia mais tamén é o fío derradeiro na saga e formula algúns dilemas da profesión que non sei se vostede vive.

Somos escritores moi distintos. El vive en Londres. Intentou publicar unha novela sen éxito mais case de casualidade crea unha serie de novelas do policía Murray e consegue grandes vendas.

Mais si é interesante como encara o proxecto de escribir a saga da súa familia a partir dos apuntamentos de súa nai. Como pensa que publicar esta novela pode resarcilo da sensación de que non escribe aquilo que quere, sobre todo non do nivel que quere. Non é algo inxenuo ao pensar que os seus lectores lle van gabar o cambio? Non buscan os lectores de novela comercial que o autor sexa fiel ao seu universo?

Pode ser. Niso non me meto. Non coñezo o mundo do best-seller. O que si é importante é entender que o escritor da novela se sente incómodo co papel que tivo que adoptar logo de non conseguir publicar co seu primeiro libro. El (e eu de paso) pensa que son cousas diferentes, literaturas de diferente signo.

E xa falando de vostede como escritor, non sei se na narrativa galega actual hai tentación de escribir outro tipo de libros para conseguir maiores vendas. E non digo que Todo canto fomos sexa precisamente un libro pouco lido, xa que está entre os máis vendidos do ano.

Si penso que hai camiños, digamos, máis rápidos, para aumentar as vendas. Non digo que eu puidese obter ese éxito entre os lectores pero si que coñezo as fórmulas e incluso coido que son quen de saber usalas. Pero non me interesa. Prefiro facer a literatura que me gusta. Non necesito máis ca ese impulso para escribir. Estou encantado de que os meus libros gusten e de emocionar os lectores pero se para conseguilo teño que renunciar ao meu xeito de ver a literatura, non me compensaría.

Vostede resumiu as súas ideas sobre as relacións entre a literatura galega, a edición e o ensino nun recomendable texto sobre o que non cómpre redundar. Mais si me interesa un dos puntos centrais da súa análise: a influencia que ten o ensino no condicionamento das técnicas, enfoques e modelos narrativos. De tanto querer agradar, pode a nosa literatura non agradar a ninguén?

Se unha literatura renuncia a gañar lectores, ten un problema. Se nos acomodamos a un modelo no que se compoñen libros de non máis de 200 páxinas, cunha estrutura liñal e un enfoque o máis “branco” posible, que esperamos que pase? Haberá compradores/lectores obrigados por un plan de estudos pero non haberá lectores adultos cuxa decisión autónoma e libre sexa comprar un libro en galego. Polo tanto, dáse o paradoxo de que o ensino medio, en vez de fomentar a lectura, en realidade, frustra a motivación dos lectores.

Vostede reclama que o ensino sexa un actor no sistema editorial mais con outros fins.

Hai moitos xeitos de promover a literatura nas aulas. Agora, maioritariamente, non se está facendo. Reprodúcese un sistema, cultívase un modelo, vello e repetitivo, non se estimula o suficiente a creatividade e a innovación, nin para a escrita nin para a lectura. E iso, coido, é un erro.

Na súa traxectoria, vostede gañou os premios Blanco Amor e García Barros e afianzou un modelo de narrativa con diferentes perspectivas pero si coherente. Gustaríame saber quen son os escritores que inflúen no seu xeito de entender a literatura.

Iso foi e irá mudando. En cada tempo, cada lector ten as súas referencias. Cada escritor vai descubrindo, admirando, decepcionándose, reenfocando determinados autores. Arestora eu podería citar unha presada de nomes que me interesan como lector-escritor e que coido que deixan a súa pegada na miña literatura dun xeito inconsciente. James Salter, Karl Ove Knausgaard, Jeffrey Eugenides, Ian McEwan, Jonathan Frazen… Por riba de todos destaco a William Faulkner. Porque Faulkner é para min un mestre, un escritor que demostrou que se pode facer sempre boa literatura mudando todo o seu concepto literario en cada libro. Esa capacidade para a diversidade admírame del.

Cal é o seu carácter como escritor. Escribe con rutinas ou por impulsos?

Polo xeral, escribo polas tardes, cinco días por semana. Catro horas diarias. Necesito esa rutina coma o deportista o adestramento. Preciso concentrarme en cada proxecto. Sempre acabei as novelas unha detrás doutra agás no caso de Todo canto fomos, que a deixei parada para escribir, en tres meses, O curioso mundo das persoas normais, obra na que si houbo certo impulso, que naceu logo de ler que no hospital provincial morrera un home que practicamente vivira internado toda a súa vida.

Como flúe o seu universo literario. É planificador?

Intenteino unha vez. Quixen crear un esquelete, un roteiro. Logo fixen o que me petou. O interesante de escribir é non saber cara a onde te dirixes. Sempre digo que son máis un escritor de agulla de marear ca de plano.

Escribe moito para a gabeta?

Si que son un escritor que traballa máis por subtracción ca por adición. Adoezo das novelas ás que lles sobran páxinas e tento reducir as miñas obras até o imprescindible. No caso de Todo canto fomos, o primeiro borrador era moi voluminoso. Houbo algunha parte, especialmente as que trataban máis o personaxe de Amaro, que me deu algo de mágoa eliminar. Pero coido que ao final ese traballo con el nótase, é un protagonista rico, profundo.

Cando sabe onde rematar a poda?

Probo a abrir o libro por calquera lado e eliminar dúas páxinas. Enténdese a historia sen ese texto? Se a resposta é si é que esas páxinas non son imprescindibles.

Na propia novela, vostede agradece explicitamente o traballo do seu editor, Carlos Lema. A figura de Lema é gabada polas súas calidades como editor, no sentido de profesional que non só revisa senón que estimula o autor a mellorar o texto.

E comparto esa loanza. Lema é, en efecto, o mellor especialista en editing da literatura galega. Desde a miña primeira obra publicada beneficieime do seu saber e recoñezo que me custaría moito prescindir da súa mirada de lector que enriquece a obra do escritor.

Xa por último, que libros hai na súa mesa de noite?

Rematei Nordeste (Galaxia), de Daniel Asorey. Quero empezar A candidata, de Miguel Sande (tamén publicada por Galaxia) e Pasaia Blues, de Harkaitz Cano (publicada en galego por Hugin e Munin). Regaláronme e está aí pronta para ler O dobrón de a oito (Xerais), de Alberto Fortes.